Hydroterapia

Definicja i zastosowanie

Hydroterapia (wodolecznictwo) to jedna z najstarszych i najbardziej rozbudowanych metod fizykoterapii, polegająca na terapeutycznym zastosowaniu wody w postaci kąpieli, natrysków, polewań, zmywań, płukań i innych zabiegów.

Fot. pixabay.com

Do opisywania zabiegów hydroterapii stosuje się też niekiedy termin „balneoterapia” (lub pokrewne) albo zabiegi balneoterapeutyczne zalicza się do hydroterapii. Według typowych klasyfikacji hydroterapia dotyczy stosowania wody, a balneoterapia stosowania wód mineralnych (w tym kuracji pitnej wodami mineralnymi) i innych naturalnych tworzyw i czynników leczniczych (jak na przykład peloidy, błota). Nieco inne cechy i przeznaczenie (choć trudno o jednoznaczne rozgraniczenie) mają zabiegi spa i wellness.

Niejednoznaczne są też nazewnictwo i klasyfikowanie poszczególnych zabiegów i interwencji.

Tabela zawiera zestawienie typowych rodzajów i nazw zabiegów hydroterapii wraz z ich podstawowymi zastosowaniami.

Ggeneza, założenia i cele

Wiele zabiegów hydroterapii ma tradycje nawet wielosetletnie i wywodzi się z nienaukowej tradycji leczenia. Okres pomiędzy 500 i 300 rokiem p.n.e. w starożytnej Grecji opisuje się jako czas „leczenia wodą”, a Hipokrates stosował zimne i gorące kąpiele do leczenia różnych dolegliwości. Łaźnie kojarzą się ze starożytnym Rzymem, ale także inne kultury rozwinęły podobne zastosowanie wody. Pierwsze opracowania książkowe dotyczące kąpieli ukazywały się w XVII w., a następnie, zwłaszcza w XIX i XX w., następowało rozpowszechnianie metod hydroterapii, zwłaszcza w sanatoriach i miejscowościach uzdrowiskowych. Jako przykład można podać ośrodek i metodę leczenia wodą opracowaną przez Vincenza Preissnitza w miejscowości Grafenberk (obecnie Jesenik w Czechach). Preissnitz zajmował się leczeniem różnorodnych schorzeń i dolegliwości, wykorzystując zabiegi hydroterapii w celu działania bodźcowego, ale także stosując kuracje pitne i zabiegi hartujące, w tym spacery, oraz odpowiedni reżim dnia.

Działanie hydroterapii wynika z właściwości fizycznych wody i uzyskiwanych efektów fizjologicznych. Najważniejsze cechy fizyczne to zdolność magazynowania i przewodzenia ciepła oraz właściwości mechaniczne (siła nacisku, oporu i wyporu). Najważniejsze efekty fizjologiczne, to miejscowe i ogólnoustrojowe reakcje na ogrzewanie lub schładzanie (wpływ na układ krwionośny, limfatyczny i na metabolizm), reakcje na zanurzenie ciała w wodzie (wpływ na równowagę wodno-elektrolitową i działania odciążające, czyli pozorna redukcja masy ciała, oraz oporowanie ruchu w środowisku wodnym). Podsumowanie poszczególnych oddziaływań hydroterapii przedstawia rycina.

Cele stosowania różnych metod hydroterapii można sprowadzić do oddziaływań zmniejszających przewlekłe dolegliwości bólowe i stany zapalne, korygujących zaburzenia napięcia mięśni, koordynacji ruchowej i sprawności poruszania się.

Opis

Zabiegi hydroterapii są klasyfikowane i przedstawiane ze względu na ich sposób działania fizycznego (działanie termiczne, skutki zanurzenia ciała w wodzie) oraz ze względu na zastosowanie.

Klasyfikacja zabiegów ze względu na działanie czynnika termicznego:

• hydroterapia neutralna
• hydroterapia rozgrzewająca (cieplna)
• hydroterapia schładzająca (oziębiająca, zimna).

Oprócz czynnika cieplnego, w wielu rodzajach zabiegów oddziałują inne czynniki fizyczne (ciśnienie i inne czynniki mechaniczne); mogą one mieć różne znaczenie – od dominującego do nieznaczącego. Większość zabiegów wykorzystuje oddziaływanie zarówno czynników mechanicznych, jak i termicznych.

Niektóre zabiegi, oprócz zastosowania wody, obejmują inne oddziaływanie (na przykład nacieranie ręcznikami). Stosowanie zabiegów wodnych bywa częścią postępowania kompleksowego (np. obejmującego odpowiednią dietę i zmianę trybu codziennej aktywności).

Niektóre zastosowania (zwłaszcza kąpiele, ale również specjalne zbiorniki stosowane do ułatwiania chodzenia osobom z dysfunkcjami neurologicznymi) polegają na wykorzystywaniu wody jako czynnika odciążającego (ułatwiającego), oporowego (stanowiącego utrudnienie) lub jako czynnika rozluźniającego poprzez działanie cieplne podczas różnego rodzaju ćwiczeń w wodzie; takie interwencje określa się terminami, takimi jak hydrorehabilitacja albo hydrokinezyterapia. W przypadku ruchowych ćwiczeń leczniczych wykonywanych w wodzie, to efekty stosowania ćwiczeń są zasadnicze, a działanie wody jest uzupełniające (i modyfikujące działanie ćwiczeń).

Dwie najbardziej popularne i składające się z wielu odmian grupy zabiegów, o przewadze działania odpowiednio czynników termicznych i mechanicznych, to kąpiele i natryski.

Ze względu na różnorodność zabiegów, trudno wymienić wszystkie przeciwwskazania albo wyłącznie przeciwwskazania do wszystkich rodzajów zabiegów; niektóre mogą być przeciwwskazaniami względnymi – uzależnionymi indywidualnie, a także od sposobu prowadzenia terapii. Najczęściej wymieniane ograniczenia, to niestosowanie hydroterapii:

• u pacjentów cierpiących na poważne zaburzenia czynności układu krążenia lub układu oddechowego
• u kobiet w I trymestrze ciąży
• u osób ze znaczną niepełnosprawnością intelektualną i u osób z poważnymi zaburzeniami psychicznymi
• na obszary skóry o zaburzonym czuciu zimna/ciepła
• w miejscach krwawienia
• w przypadku niewydolności zwieraczy, nietrzymania moczu.

W przypadku różnych rodzajów zabiegów wodoleczniczych mają także zastosowanie różne zasady bezpieczeństwa, środki ostrożności i zalecenia, w tym zasady:

• ochrony przed porażeniem prądem
• przeciwdziałania zakażeniom i rozprzestrzenianiu drobnoustrojów chorobotwórczych
• zabezpieczania przed utonięciem
• utrzymywania właściwej temperatury, wilgotności i wentylacji pomieszczeń
• komunikowania się z pacjentami, wyjaśniania celów i przebiegu terapii oraz spodziewanych reakcji na zabiegi.

Wymienianie wskazań i przeciwwskazań do stosowania hydroterapii i omawianie skutków, w tym skutków ubocznych i niespodziewanych zdarzeń związanych z prowadzeniem zabiegów hydroterapii, jest zawsze uproszczone, a ich odnoszenie łącznie do wszystkich zabiegów może być źródłem pomyłek i błędnych decyzji.

Przykładowo, stwardnienie rozsiane jest wymieniane wśród wskazań do hydroterapii. Tymczasem zarówno stosowanie wysiłków fizycznych prowadzących do zmęczenia, jak i stosowanie zabiegów rozgrzewających jest przeciwwskazane i może być szkodliwe dla osób cierpiących na stwardnienie rozsiane. Istotne znaczenie ma też ogólny stan zdrowia i stopień nasilenia choroby oraz jej stadium. Dlatego wskazane są zabiegi z zastosowaniem wody zimnej (tak zwana kriohydroterapia), ale nie ćwiczenia oporowe w wodzie i nie zabiegi w wodzie (lub z użyciem wody) o temperaturze powyżej 31°C.

Dowody naukowe

Nie wszystkie rodzaje zabiegów hydroterapii były badane w sposób naukowy, a w przypadkach wielu badań nie można wyciągać wniosków o skuteczności lub braku skuteczności hydroterapii. Przegląd systematyczny (2004) dotyczący hydroterapii w reumatoidalnym zapaleniu stawów wskazuje, że dostępne wyniki badań wskazujących na skuteczność hydroterapii powinny być interpretowane z ostrożnością, ze względu na zastrzeżenia dotyczące jakości metodologicznej tych badań. Inny przegląd systematyczny (2009) wskazuje na skuteczność hydroterapii w osiąganiu krótkotrwałego efektu przeciwbólowego, poprawy jakości życia i zmniejszenia wrażliwości punktów bólowych u osób z fibromialgią. Analiza wielu przeglądów systematycznych (2010) dotyczących zastosowań kąpieli hydroterapeutycznych wykazała, że pozytywne, krótkotrwałe efekty uzyskiwano u pacjentów z zaburzeniami i trudnościami w chodzeniu.

Rozpowszechnienie

Hydroterapia pozostaje popularną, rozbudowaną i różnorodną metodą fizykoterapii. Popularność niektórych metod jest ograniczona geograficznie, historycznie i kulturowo, Oprócz tradycyjnych zastosowań rozwinęło się także wiele nowych, związanych jednak bardziej z relaksacją i dbałością o wypoczynek, a nie z terapią.

Rycina 1. Działanie biofizyczne, efekty fizjologiczne i zastosowanie terapeutyczne hydroterapii (według według Bélanger A-Y, 2003, zmodyfikowane i uproszczone)