Ćwiczenia bierne, są to ćwiczenia, w których wywołanie ruchu u pacjenta następuje dzięki odpowiedniej pracy innej osoby (np. fizjoterapeuty) lub urządzenia poruszającego częścią ciała pacjenta.
Fot. pixabay.com
Ćwiczenia te są niezbędne w przypadkach, gdy siła mięśniowa pacjenta nie pozwala na wykonanie samodzielnego ruchu w danym stawie, w stanach częściowego bądź całkowitego odnerwienia mięśni (np. w stanach po urazach rdzenia kręgowego, urazach ośrodkowego układu nerwowego lub nerwów obwodowych, powodujących porażenia lub niedowłady mięśni). Ćwiczenia bierne wykorzystuje się w początkowej fazie usprawniania pacjentów po długotrwałym okresie unieruchomienia stawu(-ów) (np. wynikającym ze stosowania opatrunku gipsowego) lub długotrwałego pozostawania w pozycji leżącej. Ćwiczenia te wykorzystuje się również jako terapię przeciwbólową.
Z zasady ćwiczenia bierne właściwe wykonuje się w bezbolesnym, w pełni akceptowanym przez pacjenta zakresie ruchu. W trakcie ćwiczeń powierzchnie stawowe są od siebie oddalone (trakcja), co powoduje zmniejszenie ucisku na nocyceptory (receptory bólowe) i minimalizuje ból. Prowadząc ćwiczenia bierne w odpowiednich dla danego stawu osiach oraz płaszczyznach ruchu, fizjoterapeuta może wpływać na uelastycznienie, długość i sprężystość tkanek miękkich otaczających staw: więzadeł, torebek, ścięgien i samych mięśni. Takie przemieszczanie względem siebie powierzchni stawowych pozwala na zachowanie bądź poprawę istniejącego zakresu ruchu i korzystnie wpływa na zwiększenie stymulacji receptorów propriocepcji, czyli czucia głębokiego (dzięki tym receptorom odbierane są informacje o ustawieniu części ciała w przestrzeni oraz tworzona jest tzw. pamięć ruchowa). Pamięć ruchowa umożliwia uczenie się, zapamiętywanie oraz utrwalanie nowych lub utraconych wcześniej ruchów.
W trakcie wykonywania ćwiczeń biernych usprawniana jest tzw. pompa mięśniowa, którą aktywizuje się przez zmianę długości i obwodu mięśni podczas ruchów. Zwiększa się i zmniejsza ucisk na naczynia żylne i limfatyczne, co powoduje przemieszczanie się krwi i limfy w kierunku dosercowym, a to usprawnienia odżywianie tkanek okołostawowych (trofikę). Dobra trofika wpływa na przyspieszenie regeneracji uszkodzonych tkanek miękkich i twardych oraz minimalizuje objawy stanu zapalnego: zaczerwienienie, obrzęk, ból, ocieplenie, ograniczenie funkcji stawu.
Ćwiczenia bierne właściwe wykonuje się najczęściej w pozycjach izolowanych (uniemożliwiających wykonywanie dodatkowych ruchów, np. pozycja leżąca, półsiedząca czy siedząca). Jeżeli ruch dotyczy dużych stawów: ramiennego, łokciowego, biodrowego, kolanowego, to należy go przeprowadzać z wyłączeniem ruchów w stawach przyległych. Dla małych stawów ręki i stopy oraz stawów kręgosłupa można wykonać ruch obejmujący kilka sąsiednich stawów z zachowaniem odpowiedniej ostrożności. Ruchy zasadniczo wykonuje się w jednej płaszczyźnie ruchu wokół jednej z osi ruchu w stawie. W przypadku braku przeciwwskazań do wykonywania ruchów złożonych dopuszczalne jest wykonywanie ruchu w kilku płaszczyznach (np. ruchy odwodzenia stawu ramiennego czy stawu biodrowego). Liczba powtórzeń w jednej serii powinna wynosić 30–40, natomiast samych serii w ciągu doby powinno być 3–5, w zależności od stanu pacjenta. W celu zmniejszenia dolegliwości bólowych pojawiających się podczas biernego wykonywania ruchu fizjoterapeuta może zastosować trakcję, czyli oddalenie powierzchni stawowych od siebie. W każdym przypadku ruch powinien być wykonywany płynnie w możliwym do osiągnięcia przez pacjenta zakresie ruchu, a chwyt fizjoterapeuty ma być stabilny, pewny i nie nasilać bólu pacjenta.
Główne przeciwwskazania do wykonywania ćwiczeń biernych właściwych:
- kończyny, w których zdiagnozowano zakrzepowe zapalenie żył głębokich,
- ostre stany zapalne stawów i tkanek okołostawowych,
- brak pełnego zrostu kości po złamaniu,
- znacznie podwyższona temperatura ciała,
- ciężki ogólny stan chorego.
W trakcie nieprawidłowego wykonywania ćwiczeń biernych właściwych może dojść do uszkodzenia struktur więzadłowo-torebkowych stawu lub uszkodzenia mięśni i ścięgien.
