Przyrodolecznictwo

Definicja i obszar zastosowania

Termin „przyrodolecznictwo” w podstawowym znaczeniu oznacza wykorzystanie w leczeniu metod opartych na działaniu czynników występujących w przyrodzie, tj. środowiska przyrodniczego (klimatu, mikroklimatu, szczególnego rodzaju naturalnego otoczenia), powietrza (i substancji w nim zawartych), wody (i substancji w niej zawartych), światła, naturalnego ciepła lub zimna, produktów pochodzenia mineralnego, roślinnego lub zwierzęcego.
Składnikiem stosowania tych metod leczenia jest często odpowiednia aktywność, ruch lub relaksacja. W przypadku leczenia uzdrowiskowego istotny także jest efekt czasowej zmiany środowiska życia, eliminacja lub ograniczenie działania czynników szkodliwych, rozpoczęcie procesu zmiany niekorzystnych dla zdrowia nawyków.
Tak rozumiane przyrodolecznictwo jest, w odniesieniu do konkretnych metod, uznawane za część medycyny konwencjonalnej lub za medycynę komplementarną, zależnie od istniejącego udokumentowania skuteczności danych metod i zakresu ich włączenia w system uznanej praktyki medycznej.
W szerszym znaczeniu, przyrodolecznictwo bywa identyfikowane z pojęciem medycyny naturalnej, do której dodatkowo zalicza się dietetykę, kinezyterapię, metody leczenia fizykalnego (należące do medycyny konwencjonalnej) oraz specyficzne systemy lub metody medycyny alternatywnej, oparte na różnych teoriach działania sił natury (np.: naturopatia, homeopatia, akupunktura i inne składowe medycyny chińskiej, joga, ajurweda, terapia kolorami, irydologia itp.).
Metody przyrodolecznictwa są stosowane:

• wg indywidualnych, specyficznych wskazań,
  • jako składniki leczenia i rehabilitacji osób z chorobami przewlekłymi (np.: w chorobach stawów przebiegających z postępującym pogorszeniem funkcji, w nawracających i przewlekłych chorobach układu oddechowego zależnych od działania czynników infekcyjnych, drażniących lub uczulających),
  • jako składniki leczenia ostrych stanów chorobowych (np. pourazowych stanów zapalnych i bólów),
  • w zapobieganiu niepomyślnemu przebiegowi choroby (np. eliminowanie czynników ryzyka, przeciwdziałanie zaostrzeniom choroby);
• wg ogólnych, niespecyficznych wskazań,
  • w okresie rekonwalescencji i rehabilitacji po ustąpieniu ostrych stanów chorobowych, po leczeniu operacyjnym lub jako postępowanie uzupełniające specyficzne terapie (np. w leczeniu otyłości, zmian zwyrodnieniowych stawów),
  • w zapobieganiu chorobom (profilaktyce), poprzez poprawę ogólnego stanu zdrowia i kształtowanie prozdrowotnego stylu życia.

Geneza, założenia i cele

Świadectwa z najdawniejszych czasów, z różnych obszarów kulturowych, dokumentują wykorzystanie leków pochodzenia roślinnego, zwierzęcego lub mineralnego. Rozwój medycyny w starożytnej Grecji następował zgodnie z przekonaniem o przemożnym wpływie natury na człowieka. Dlatego ważnym elementem leczenia było rozpoznawanie zależności pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem oraz stosowanie naturalnych metod leczniczych. W medycynie starożytnego Rzymu zwraca uwagę przypisywanie znaczenia leczniczemu działaniu wody (publiczne łaźnie, kąpiele morskie, okłady, święte źródła). Starożytne teorie i metody leczenia środkami naturalnymi zostały przeniesione do średniowiecznej Europy przez medycynę arabską, przyczyniając się m.in. do rozwoju ziołolecznictwa, obecnego od zawsze w medycynie ludowej. Odnowienie zainteresowania przyrodolecznictwem nastąpiło w XVIII i XIX wieku. Przekonanie o leczniczej mocy natury skłaniało do pogłębionego zainteresowania dietetyką, czynnikami fizycznymi, wpływem otoczenia, ruchu i wypoczynku na zdrowie. Szczególnie rozwijano koncepcje hydroterapii, która razem z leczeniem klimatycznym tworzy balneologię, włączoną w 2. połowie XIX w. do kanonu medycyny. W XX w. przyrodolecznictwo rozwija się głównie w ramach lecznictwa uzdrowiskowego oraz poprzez włączanie niektórych metod (np. ziołolecznictwa, termoterapii) do procedur postępowania medycyny konwencjonalnej.
Do założeń stosowania przyrodolecznictwa należą przekonanie, że środowisko naturalne i poszczególne metody przyrodolecznictwa:

• działając bodźcowo, wywołują reakcje organizmu sprzyjające procesowi zdrowienia, powtarzane zaś działanie bodźca powoduje adaptację i zmniejszenie reakcji na dany bodziec;
• mogą pobudzać mechanizmy odpornościowe oraz zwiększać zdolność utrzymywania lub przywracania równowagi wewnętrznej organizmu (homeostazy) i w ten sposób prowadzić do wyleczenia lub wspomagać działanie innych metod;
• mogą powodować specyficzne efekty potrzebne do przywrócenia lub utrzymania prawidłowej struktury i czynności organizmu (tkanki, narządu, układu);
• działają na organizm w sposób holistyczny (całościowy), tzn. wywołują efekty w wielu narządach i układach oraz działają zarówno na mechanizmy biologiczne, jak i na psychikę.

Korzystne dla zdrowia efekty przyrodolecznictwa wynikające ze specyficznego działania poszczególnych metod, to np.: wpływ substancji zawartych w lekach pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego na konkretne procesy fizjologiczne lub patologiczne, działanie wód mineralnych poprzez suplementację mikroelementów i poprzez wpływ na układ pokarmowy i moczowy, znieczulające i przeciwobrzękowe działanie zimna, pobudzenie syntezy witaminy D po ekspozycji na światło słoneczne, wpływ wdychania aerozolu morskiego na metabolizm jodu w organizmie.

Niespecyficzne działania różnych bodźców pochodzących ze środowiska naturalnego, którym przypisuje się pobudzenie układu odpornościowego lub zdolności do wykorzystania mechanizmów adaptacyjnych i rezerw czynnościowych poszczególnych układów, to np.: stymulacja bodźcami o zróżnicowanym nasileniu – naprzemienne działanie ciepła i zimna, przebywanie w środowisku zdecydowanie odmiennym niż codzienne – np. klimat nadmorski, komory solne.

Podkreśla się znaczenie kompleksowego i wielokierunkowego działania metod przyrodoleczniczych, w tym także działanie na dobrostan psychiczny, związane m.in. z efektem relaksacji i pozytywnymi doznaniami estetycznymi (estetoterapia) w czasie przebywania w akceptowanym i przyjaznym środowisku. Znaczenie dla zdrowia ma też przebywanie w miejscach o małym zanieczyszczeniu środowiska czynnikami szkodliwymi (zanieczyszczenia powietrza, wody, hałas), sprzyjającym podejmowaniu aktywności fizycznej i wypoczynkowi.

Często wskazuje się na małe ryzyko efektów ubocznych przy stosowaniu metod przyrodoleczniczych, jednak takich efektów, także potencjalnie niebezpiecznych dla zdrowia, nie można wykluczyć (np. wpływ zmienionego środowiska przyrodniczego i klimatu na czynność układu krążenia u osób z chorobami układu krążenia). Są też przeciwwskazania do stosowania określonych metod, zależnie od aktualnego stanu zdrowia.

Najczęściej wskazywane cele stosowania metod przyrodolecznictwa to:

• poprawienie lub utrzymanie kondycji fizycznej, psychicznej, poczucia dobrostanu i ogólnego stanu zdrowia,
• zmniejszenie przewlekle występujących procesów zapalnych,
• poprawa ukrwienia,
• zmniejszenie bólów w układzie ruchu,
• rozluźnienie mięśni,
• zwiększenie sprawności ruchowej,
• przywrócenie równowagi wegetatywnej,
• zmniejszenie napięcia psychicznego.

Opis

Metody przyrodolecznictwa można przedstawić w następujących grupach:

• balneoterapia,
• naturalne metody fizykoterapeutyczne,
• klimatoterapia,
• leczenie substancjami pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego.

Balneoterapia

Spotyka się różne zakresy rozumienia terminu balneoterapia. Pierwotne znaczenie dotyczyło leczniczego stosowania kąpieli (łac. balneum – kąpiel). Najczęściej poprzez balneoterapię rozumie się leczenie wodami mineralnymi, peloidami i gazami leczniczymi:

• kąpiele w naturalnie występujących wodach mineralnych,
• płukania, wlewy i okłady z wód mineralnych,
• sztucznie przygotowane kąpiele lecznicze,
• picie wód mineralnych,
• inhalacje wód mineralnych,
• kąpiele, nasiadówki i okłady peloidowe (np. borowinowe, błotne, mułowe, piaskowe),
• zabiegi z użyciem naturalnych gazów.

W szerszym ujęciu do balneoterapii włącza się wszystkie metody wodolecznictwa oraz stosowanie inhalacji aerozolu wody i naturalnie występujących czynników leczniczych, w najszerszym zaś ujęciu, także leczenie klimatyczne.
Spośród wód mineralnych stosuje się m.in. wody chlorkowo-sodowe (solanki), wodorowęglanowe (kwasowęglowe, szczawy), siarczkowo-siarkowodorowe (wody siarkowe), radoczynne. Wykorzystuje się wody o różnej temperaturze, w tym wody termalne (cieplice).
Kąpiele mineralne łączą działanie samej wody i jej temperatury (hydroterapia) z działaniem składników mineralnych i gazowych w niej zawartych, mogących działać na skórę oraz wnikać do organizmu przez skórę. Efekty ogólnoustrojowe mogą zależeć od działania ciśnienia hydrostatycznego i siły wyporu, wpływu na układ nerwowy, hormonalny i na krążenie krwi oraz na mechanizmy regulacji równowagi wodno-elektrolitowej.
Kąpiele mineralne zaleca się m.in. w zwyrodnieniowych i przewlekłych zapalnych chorobach stawów, przewlekłych chorobach dróg oddechowych, zaburzeniach obwodowego krążenia tętniczego i żylnego, w celu zwiększenia odporności na infekcje, w okresie rekonwalescencji, w nerwicach wegetatywnych, w niektórych chorobach skóry.
Tak zwane sztuczne kąpiele mineralne przygotowuje się poprzez rozpuszczenie w ogólnodostępnej wodzie soli lub innych preparatów zawierających związki mineralne (np. kąpiele: solankowa, kwasowęglowa, siarkowa, jodowa, bromkowa). Działanie takich kąpieli jest podobne do odpowiednich kąpieli w naturalnych wodach mineralnych. Stosuje się też kąpiele w wodzie nasyconej powietrzem lub tlenem (kąpiele perełkowe, piankowe, tlenowe), niekiedy dodatkowo wzbogacanej ziołowymi substancjami leczniczymi.
W kuracjach pitnych stosuje się przede wszystkim wody mineralne chlorkowo-sodowe oraz wodorowęglanowe, wykorzystując ich różnorakie oddziaływania na błony śluzowe i mechanizmy regulacyjne przewodu pokarmowego, gospodarkę wodno-elektrolitową, efekty uzupełniania zawartości związków mineralnych w organizmie. W zależności od rodzaju wody zaleca się najczęściej w chorobach przewodu pokarmowego (np. w nadkwaśności i przewlekłych nieżytach żołądka, w chorobie wrzodowej, w przewlekłych zapaleniach dróg żółciowych, w zaparciach, w celu pobudzenia łaknienia i trawienia), układu moczowego (np. w kamicy nerkowej) lub w celu leczenia skutków niedoboru składników mineralnych (np. magnezu).
Inhalacje (wdychania) aerozolu wytworzonego w specjalnych urządzeniach (nebulizatorach) z wód mineralnych (lub sztucznie przygotowanych roztworów chlorku sodu) stosuje się głównie w zapaleniach górnych dróg oddechowych, w przewlekłych zapaleniach i w rozstrzeniach oskrzeli.
Wykorzystuje się działanie nawilżające, przeciwzapalne, przeciwalergiczne, upłynniające wydzielinę w drogach oddechowych. Do roztworów do inhalacji dodaje się także naturalnie występujące olejki eteryczne lub sztuczne substancje lecznicze. Naturalnymi inhalacjami chlorkowo-sodowymi są: wdychanie aerozolu morskiego, inhalacje okołotężniowe lub w komorach solnych.
Peloidy to tworzywa powstałe w skutek przemian związków mineralnych w trakcie procesów geologicznych lub w skutek biologicznej degradacji substancji organicznych. Borowinami nazywa się specjalne rodzaje torfu. Zabiegi borowinowe mają przede wszystkim działanie cieplne, przegrzewające oraz możliwe jest działanie substancji zawartych w torfie. Zabiegom w postaci kąpieli lub pasty na skórę przypisuje się m.in. działania przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, wpływ na czynność hormonalną. Zaleca się je przede wszystkim w chorobach zwyrodnieniowych stawów, zapaleniach i stanach pourazowych tkanek okołostawowych, niektórych chorobach kobiecych. Z borowin produkuje się także maści, żele, emulsje stosowane w chorobach skóry i do pielęgnacji skóry.
Do zabiegów gazowych w balneoterapii należą tzw. suche kąpiele w dwutlenku węgla (pochodzącego z naturalnych wypływów lub uzyskiwanego z wody mineralnej) oraz wykorzystanie dwutlenku węgla, siarkowodoru, radonu, tlenu, ozonu, w postaci rozpuszczonej w wodzie (naturalne lub sztuczne kąpiele).

Naturalne metody fizykoterapeutyczne

Do naturalnych metod fizykoterapeutycznych zalicza się:

• wodolecznictwo (hydroterapię), także zaliczane do balneoterapii lub do termoterapii (jeśli wykorzystywany jest efekt ogrzewania lub oziębiania),
• stosowanie sauny,
• termoterapię lodem, wodą z lodem lub bardzo zimną wodą (także zaliczane do hydroterapii),
• termoterapię tzw. suchym ciepłem,
• termoterapię promieniowaniem podczerwonym,
• leczenie promieniowaniem nadfioletowym,
• mechaniczne oddziaływania w formie masażu, nacierania, oklepywania, szczotkowania.

Do wodolecznictwa zalicza się:

• kąpiele lecznicze w wodzie,
• natryski,
• polewania i zmywania,
• zawijania, okłady, kompresy,
• kąpiele parowe.

W zależności od stopnia zanurzenia ciała rozróżnia się: kąpiele całkowite (całe ciało z wyjątkiem głowy), kąpiele 3/4, półkąpiele, kąpiele nasiadowe, kąpiele nóg, stóp i rąk. W zależności od temperatury wody dzielą się one na zimne, chłodne, letnie, o temperaturze obojętnej, ciepłe i gorące. W kąpielach nasiadowych, w kąpielach stóp lub rąk stosuje się kąpiele zmiennocieplne lub kąpiele o stopniowo zwiększanej temperaturze (przegrzewające).
W celu uzyskania działania leczniczego wykorzystuje się m.in. wpływ kąpieli na krążenie krwi (kąpieli kwasowęglowych), efekt uspokojenia i rozluźnienie mięśni w ciepłej kąpieli, obniżenie temperatury ciała w kąpielach w chłodnej wodzie. Poszczególne rodzaje kąpieli mają określone szczegółowe wskazania i przeciwwskazania.
Kąpiele całkowite, 3/4 i półkąpiele zaleca się m.in. w zaburzeniach nerwicowych, w bezsenności, w kamicy moczowej, w przewlekłych dolegliwościach bólowych stawów i mięśni. Gorących kąpieli całkowitych, 3/4 i półkąpieli nie stosuje się u osób chorych lub osłabionych. Kąpiele nasiadowe zaleca się, m.in. w niektórych chorobach kobiecych, chorobach odbytu, w zaparciach i innych zaburzeniach czynności przewodu pokarmowego. Kąpiele stóp i rąk zaleca się, m.in. w miejscowych zaburzeniach obwodowego krążenia krwi, w stanach pourazowych lub w celu uzyskania efektu ogólnoustrojowego, np. uspokajającego lub zwiększającego odporność na infekcje. Szczególnym rodzajem zimnej kąpieli stóp jest brodzenie w wodzie, chodzenie boso po śniegu lub po rosie.
Za specjalne rodzaje kąpieli należy uznać kąpiele z dodatkiem środków leczniczych pochodzenia roślinnego (np. odwaru ze skrzypu, rumianku, kory dębu, szałwii), w przypadku których wskazania do stosowania zależą głównie od rodzaju dodawanej substancji.
Połączeniami kąpieli i masażu są: klasyczny masaż podwodny, podwodny natrysk biczowy oraz kąpiele wirowe. Podwodne natryski i kąpiele wirowe zaleca się, m.in. w stanach pourazowych, zmianach zwyrodnieniowych stawów, w porażeniach mięśni. Natryski wykorzystują działanie różnych temperatur wody oraz efekt działania ciśnienia strumienia wody. Mogą być stałe, górne lub boczne (płaszczowe) oraz ruchome, kierowane zmiennie na różne części ciała. Natryski ruchome o zmiennym skupieniu i zmiennej temperaturze wody nazywane są „natryskami szkockimi”. W zależności od temperatury i ciśnienia wody oraz wykorzystywania zmian tych parametrów, natryski mogą działać uspokajająco lub pobudzająco, przypisuje się im znaczenie „hartujące”, tj. zwiększające odporność na infekcje.
Polewania dzieli się na zwykłe, w których działa bodziec termiczny (polewania zimne, ciepłe, zmiennocieplne) oraz na polewania biczowe, w których dodatkowo działa bodziec mechaniczny ciśnienia wody. Zabieg może obejmować jedną część ciała lub kolejno wiele części ciała (polewania kolan, ud, grzbietu, piersi, ramion, twarzy, całkowite). Polewania zwykłe stosowane są, m.in. w zaburzeniach krążenia krwi oraz do uzyskania ogólnego efektu relaksującego, uspokajającego lub pobudzającego. Bicze zaleca się jako zabiegi pobudzające i hartujące u osób zdrowych, w odnowie biologicznej, w leczeniu zaburzeń czynnościowych układu krążenia, dystonii wegetatywnych oraz jako zabiegi dodatkowe w przewlekłych dolegliwościach bólowych i zaburzeniach przemiany materii. Ze względu na dużą siłę bodźca wyklucza się działanie na niektóre okolice ciała (głowa, szyja, brzuch, narządy płciowe).
Zmywania wodą o temperaturze niższej niż temperatura ciała dostarczają bodźców słabo działających na mechanizmy termoregulacji, pobudzających układ krążenia i układ nerwowy. Obejmują różne części ciała lub całe ciało. Mogą być łączone z silniejszym bodźcem mechanicznym, jak nacieranie, oklepywanie lub szczotkowanie. Stosowane są m.in. w niezbyt nasilonych chorobach infekcyjnych z gorączką, w stanach nadpobudliwości nerwowej, jako zabiegi hartujące oraz jako element pielęgnacji osób obłożnie chorych.
Zawijania to zabiegi polegające na owijaniu części lub całego ciała lnianym materiałem zamoczonym w wodzie. W zależności od temperatury wody wyróżnia się zawijania zimne lub gorące. Działanie zależy od pobudzenia czynności skóry, wpływu na krążenie krwi i układ nerwowy. Zawijania zimne zaleca się w infekcyjnych chorobach gorączkowych i w innych stanach przegrzania organizmu (udar cieplny), a zawijania gorące, m.in. w chorobach narządu ruchu przebiegających ze wzmożeniem napięcia mięśni, w stanach skurczowych jelit.
Odmianą zawijań charakteryzującą się mniejszą siłą bodźca oraz bardziej ograniczonym, miejscowym działaniem są okłady i kompresy.
Kąpiele parowe, to kąpiele w gorącym powietrzu wysyconym parą wodną. Kąpiele całego ciała silnie działają na organizm i można stosować wyłącznie u osób zdrowych. Można je łączyć z działaniem ciepła suchego oraz schładzaniem ciała pod natryskiem lub przez zanurzenie w zimnej wodzie. Najczęściej stosowane kąpiele parowe wykorzystuje się jako leczenie inhalacyjne w infekcjach dróg oddechowych (do parującej wody można dodawać substancje lecznicze), a kąpiel nasiadową zaleca się w przypadkach stanów zapalnych okolicy krocza i miednicy małej.
Stosowanie sauny łączy działanie gorącego powietrza i zimnej wody w formie kąpieli lub natrysku. Zawartość pary wodnej w powietrzu jest regulowana i ma wpływ na wywoływanie efektu przegrzania. Zabieg w saunie silnie działa na czynność układu krążenia i gospodarkę wodno-elektrolitową i z tego powodu występuje wiele przeciwwskazań do jego stosowania. Korzystanie z sauny zaleca się m.in. jako sposób zwiększania odporności na infekcje, w celu zmniejszenia dolegliwości w przewlekłych chorobach narządu ruchu, a także, aby uzyskać efekt relaksacji.
Zimno ma działanie znieczulające, wpływa na układ krążenia, powodując następujące po sobie skurcz i rozszerzenie naczyń, zmniejsza aktywność czynników pobudzających proces zapalny. Okłady z lodu lub bardzo zimnej wody, zanurzenie części ciała w wodzie z lodem lub w bardzo zimnej wodzie stosuje się miejscowo w różnych stanach bólowych, w pourazowych ostrych stanach zapalnych i obrzękach, w zapalnych chorobach stawów i tkanek okołostawowych.
Leczenie ciepłem, poprzez zabiegi stosowania ciepła wilgotnego (w wodolecznictwie) lub tzw. ciepła suchego, ogrzewa tkanki do różnej głębokości, wywołując w nich reakcje miejscowe zależne głównie od zwiększenia ukrwienia i pobudzenia metabolizmu, a także powoduje odruchowe, ogólne reakcje organizmu. W leczeniu suchym ciepłem stosuje się termofory, poduszki elektryczne, gorący piasek oraz częściowe kąpiele, okłady lub zawijania parafinowe. Zaleca się je najczęściej w chorobach stawów, w przykurczach, w przewlekłych pourazowych stanach zapalnych oraz do zmniejszania blizn i zrostów pooperacyjnych. Mogą też być wykorzystywane do ogrzania tkanek przed masażem lub leczeniem ruchem (kinezyterapią).
Do zabiegów cieplnego, miejscowego wykorzystania promieniowania podczerwonego (klasyfikowanych w grupie światłolecznictwa) stosuje się specjalne lampy. Efekty biologiczne i wskazania lecznicze są podobne jak przy zabiegach suchym ciepłem. Innym zabiegiem światłoleczniczym, wykorzystującym naturalnie występujący zakres światła, jest stosowanie promieniowania nadfioletowego (UV) emitowanego przez specjalne lampy. Promieniowanie nadfioletowe wywołuje miejscowe działanie antyseptyczne i efekt fotochemiczny w skórze oraz zmiany ogólnoustrojowe zależne od pobudzenia produkcji witaminy D i pobudzenia układu hormonalnego. Zabiegi UV zaleca się w chorobach skóry i w leczeniu trudno gojących się, zakażonych ran.
Masaż jest mechanicznym działaniem na tkanki, powodującym rozluźnienie mięśni i podskórnej tkanki łącznej, reakcje naczyń krwionośnych, ułatwiającym odpływ krwi żylnej i limfy, a także zdolnym do wywoływania ogólnych reakcji poprzez uwalnianie w tkankach substancji aktywnych biologicznie i pobudzanie układu nerwowego (m.in. działanie przeciwbólowe i relaksacyjne). Stosuje się różne techniki masażu, w tym głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, wstrząsanie, oklepywanie. Masaż zaleca się m.in. w zaburzeniach czynności mięśni, przewlekłych stanach bólowych narządu ruchu, obrzękach limfatycznych.

Klimatoterapia

Klimatoterapia (leczenie klimatyczne) to poddanie się działaniu czynników sprzyjającym zdrowiu występujących w naturalnym środowisku, przy równoczesnym eliminowaniu wpływu niekorzystnych dla zdrowia czynników (głównie zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych) występujących w miejscu zamieszkania lub środowisku pracy.

Do czynników prozdrowotnych należą:

• ekspozycja na niezanieczyszczone powietrze (kąpiele powietrzne),
• umiarkowana ekspozycja na światło słoneczne (kąpiele słoneczne),
• kąpiele w otwartych wodach (w rzece, jeziorze, morzu),
• przebywanie, w tym ruch, w naturalnym środowisku przyrodniczym.

Działanie kąpieli powietrznych zależy od fizycznej charakterystyki powietrza (temperatura, ciśnienie, wilgotność, ruch powietrza, jonizacja), zawartości tlenu (np. zmniejszona zawartość w klimacie wysokogórskim), dodatkowej obecności czynników mogących działać leczniczo (np. olejki eteryczne, aerozol morski, jod) oraz od stopnia ograniczenia zanieczyszczeń. Kąpiele powietrzne zaleca się w profilaktyce i leczeniu chorób układu oddechowego, w okresach rekonwalescencji, jako wstępne zabiegi hartujące, zwiększające odporność na przeziębienia.
Kąpiele słoneczne łączą działanie cieplne światła podczerwonego, działanie światła widzialnego na narząd wzroku i system nerwowy (szczególnie wpływ na rytmy biologiczne i nastrój) oraz działanie promieniowania nadfioletowego (przed nadmiarem którego musi się chronić oczy i skórę). Przebywanie na słońcu zaleca się w okresie rekonwalescencji, w stanach obniżonego nastroju oraz osobom, które w codziennym życiu mają ograniczoną ekspozycję na naturalne światło.
Kąpiel w otwartych wodach można traktować jako element wodolecznictwa, a jej działanie zależy zarówno od charakterystyki wody (skład, temperatura, ruch wody), jak i od aktywności ruchowej podejmowanej w trakcie przebywania w wodzie (ruchy czynne z oporem lub bierność, rozluźnienie). Szczególny wpływ ma woda morska ze względu na zawartość soli oraz falowanie. Kąpiele na ogół działają relaksacyjnie i poprawiają poczucie dobrostanu. Kąpiele w chłodnej i zimnej wodzie stanowią silny bodziec do hartowania organizmu.
Leczenie w klimacie nadmorskim, łączące kąpiele słoneczne, powietrzne i morskie nazywane jest talasoterapią. Przebywanie w naturalnym środowisku przyrodniczym należy wykorzystać do odbudowy właściwych rytmów biologicznych (np. rytmu snu i czuwania) i w ten sposób do leczenia bezsenności czy zaburzeń nerwicowych, a także do kształtowania prozdrowotnego stylu życia (w tym podejmowania regularnej aktywności ruchowej). Może być także okazją do pozytywnych doznań estetycznych i do interesujących doświadczeń poznawczych.
Leczenie klimatyczne prowadzi się zazwyczaj w miejscowościach uzdrowiskowych. Dodatkowym czynnikiem, który można wykorzystać prozdrowotnie jest czasowe izolowanie od stresogennych bodźców występujących w środowisku życia codziennego (domowego i zawodowego).
Im bardziej środowisko leczenia klimatycznego różni się od warunków w środowisku codziennego życia chorego, tym bardziej należy liczyć się z jego działaniem, także z możliwym niekorzystnym wpływem na stan zdrowia (np. zła tolerancja klimatu wysokogórskiego przez niektóre osoby z chorobami układu krążenia).

Leczenie substancjami pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego

Ziołolecznictwo jest powszechnie uznawanym działem terapii, w różnym stopniu włączanym do współczesnej praktyki medycznej. Efekt działania może zależeć od rodzaju i odmiany rośliny, warunków w jakich rosła, okresu zbioru i przechowywania, sposobu przetwarzania. Stosowanie każdej rośliny leczniczej ma specyficzne wskazania i przeciwwskazania. Ziołolecznictwo można łączyć z innymi metodami przyrodoleczniczymi oraz z leczeniem lekami syntetycznymi. Leki roślinne mogą stanowić podstawę do produkcji innych leków (jednorodnych związków chemicznych pochodzenia roślinnego), niekiedy mogą być zastępczo stosowane jako środki o słabszym działaniu i bardziej ograniczonych działaniach ubocznych, ale zasadniczo nie stanowią leczenia alternatywnego do współcześnie stosowanych leków syntetycznych o udowodnionej skuteczności. Niewątpliwe są jednak korzyści ze stosowania leków ziołowych w zaburzeniach czynności różnych układów (np. działanie uspokajające, regulujące motorykę i czynność wydzielniczą przewodu pokarmowego), w leczeniu stanów zapalnych i ran (np. zapaleń gardła, dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, zmian skórnych), jako leków przeciwkaszlowych i ułatwiających wykrztuszanie.
Lekami roślinnymi są też produkty przemiany drobnoustrojów (naturalne antybiotyki).
Środki lecznicze pochodzenia zwierzęcego, to m.in. produkty pszczele (miód, mleczko pszczele, propolis, wosk), oleje rybne (tran), surowice, leki krwiopochodne, niektóre hormony.
Produkty pszczele zawierają wiele aktywnych substancji (w tym witaminy, mikroelementy) i są stosowane w formie produktów spożywczych, wyciągów, maści, kropli, tabletek, czopków, a zaleca się je m.in. w chorobach zakaźnych, stanach gorączkowych, w zaburzeniach czynności przewodu pokarmowego, w chorobach skóry, leczeniu ran. Szczególnym sposobem terapii jest wykorzystanie jadu pszczelego.
Wiele substancji i produktów pochodzenia zwierzęcego wykorzystywanych wcześniej w tradycyjnych medycynach ludowych obecnie straciło znaczenie, chociaż spotyka się ich wykorzystywanie (np. psie sadło, mleko kobyle, białko jaja kurzego, pajęczyna).
Jedną z zasad przyrodolecznictwa jest kompleksowe stosowanie różnych metod, kontynuacja leczenia przez dłuższe okresy czasu oraz powtarzanie kuracji z modyfikacjami zależnymi od obserwowanych efektów. Z zasady konieczne jest połączenie z właściwym żywieniem i leczeniem ruchem. Często dołącza się metody fizykoterapii niebędące naturalnymi oddziaływaniami, takie jak elektroterapia, leczenie światłem laserowym, ultradźwiękami czy polem magnetycznym. W wielu przypadkach leczenia konieczne może być stosowanie psychoterapii.
Za niezbędne uzupełnienie lub nawet składnik przyrodolecznictwa uważa się edukację pacjenta nakierowaną na uczenie życia w harmonii z otoczeniem, kształtowanie prozdrowotnego stylu życia uwzględniającego unikanie czynników ryzyka chorób, dostosowanie do rytmów biologicznych, przebywanie i aktywność w naturalnym, bezpiecznym dla zdrowia środowisku.

Przeciwwskazania

Ogólne przeciwwskazania do stosowania przyrodolecznictwa obejmują:

• stany, które aktualnie, uwzględniając zasady współczesnej medycyny, wymagają innego postępowania (np. choroby zakaźne, ostre zaburzenia czynności układu krążenia, niekontrolowane nadciśnienie tętnicze, znaczna niedokrwistość, skazy krwotoczne, stany kwalifikowane do leczenia inwazyjnego/operacyjnego, ostre zaburzenia psychiczne),
• stany organizmu, w których zastosowanie metod leczniczych o nie w pełni określonych efektach lub działających jako silne bodźce wpływające na homeostazę, może stwarzać trudne do przewidzenia ryzyko pogorszenia zdrowia (np. zaawansowana przewlekła niewydolność serca, choroba nowotworowa, znacznego stopnia zaburzenia hormonalne, wyniszczenie, ciąża).

Ogólne przeciwwskazania nie muszą dotyczyć wszystkich metod, ponieważ niektóre z nich zostały w określonych stanach sprawdzone jako bezpieczne i można je wykorzystywać w leczeniu wspomagającym.
Poszczególne metody przyrodolecznictwa mają swoje specyficzne przeciwwskazania, w zależności od przewidywanych lub zaobserwowanych działań niekorzystnych. Z tego powodu przyrodolecznictwo, tak jak inne terapie, wymaga wcześniejszego lekarskiego postępowania diagnostycznego, ustalenia wskazań i przeciwwskazań oraz szczegółowej procedury stosowania.

Przyrodolecznictwo w znacznym stopniu opiera się na doświadczeniu klinicznym wynikającym z tradycji stosowania oraz na badaniach podstawowych dokumentujących możliwość wpływu poszczególnych metod na fizjologiczne mechanizmy regulacyjne (np. termoregulację, równowagę hormonalną, czynność wydzielniczą przewodu pokarmowego, napięcie mięśni), procesy patologiczne (np. procesy zapalne, regeneracyjne) oraz na objawy choroby (np. zmniejszanie nasilenia bólu, niepokoju). Przekonujące są obserwacje czasowej poprawy poczucia dobrostanu osób korzystających z przyrodolecznictwa. W większości przypadków brakuje jednak badań klinicznych o dużej wiarygodności, potwierdzających lub wykluczających korzystny wpływ metod przyrodoleczniczych na przebieg chorób w dłuższym okresie. Tym bardziej dotyczy to typowej dla przyrodolecznictwa sytuacji, w której stosuje się równocześnie wiele metod i nie jest możliwe określenie, której z nich (czy wszystkim łącznie) należy przypisać obserwowane efekty. Trudno także przesądzić w jakim stopniu są to efekty specyficzne dla danej terapii.

Rozpowszechnienie

Przyrodolecznictwo jest wykorzystywane w profilaktyce i leczeniu różnych chorób, w rehabilitacji osób z chorobami przewlekłymi i w stanach pourazowych oraz w celu ułatwienia powrotu do zdrowia (rekonwalescencji) po ostrych stanach chorobowych lub leczeniu operacyjnym. Przyrodolecznictwo najczęściej stosuje się w warunkach leczenia uzdrowiskowego, łączącego korzystne warunki naturalnego otoczenia, działanie dostępnymi metodami przyrodniczymi oraz stosowanie medycyny konwencjonalnej. Leczenie uzdrowiskowe umożliwia zmianę środowiska życia i skupienie się na działaniach sprzyjających zdrowieniu, w tym kształtowanie prozdrowotnego stylu życia. Występujące ograniczenia w kierowaniu do leczenia uzdrowiskowego zależą zarówno od przeciwwskazań związanych z występującymi chorobami i proponowanymi metodami przyrodoleczniczymi, jak i od możliwości zapewnienia wystarczającej opieki w ciężkich stanach chorobowych lub chorym wymagającym szczególnej pielęgnacji.
Popularność przyrodolecznictwa i leczenia uzdrowiskowego jest bardzo zróżnicowana w poszczególnych krajach. W Polsce i w krajach niemieckiego obszaru językowego istnieje długa tradycja działalności instytucji przyrodoleczniczych, nadal wykorzystywanych w systemach opieki zdrowotnej.
Niektóre metody przyrodolecznicze są powszechnie stosowane w zawodach dotyczących zdrowia (np. w medycynie, fizjoterapii). Popularność poszczególnych metod przyrodolecznictwa (np. ziołolecznictwa) jest zmienna i niekoniecznie zależna od aktualnych naukowych dowodów ich skuteczności.