×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Osteoporoza

lek. Zofia Guła, dr med. Mariusz Korkosz

Co to jest osteoporoza i jakie są jej przyczyny?

Osteoporoza jest chorobą szkieletu prowadzącą do złamań kości, które mogą wystąpić nawet po niewielkim urazie (są to tak zwane złamania osteoporotyczne. Najczęściej dotyczą kręgosłupa, kości przedramienia i szyjki kości udowej, ale mogą wystąpić również w innych lokalizacjach. Nadmierna podatność kości na uszkodzenie w osteoporozie wynika ze zmniejszenia gęstości mineralnej kości i zaburzenia jej struktury i jakości.

Osteoporoza pierwotna i wtórna

Najczęściej występuje osteoporoza pierwotna, będąca konsekwencją starzenia się układu szkieletowego. Rozwija się u kobiet po menopauzie oraz u mężczyzn w podeszłym wieku. Utrata gęstości mineralnej kości jest nieuchronnym procesem związanym z wiekiem, rozpoczynającym się już około 40. roku życia u kobiet i 45. roku życia u mężczyzn. Istnieje jednak wiele czynników, które mogą przyspieszyć jej przebieg. Niektórym z nich można zapobiegać poprzez zmianę stylu życia. Rozwój osteoporozy przyspiesza:

  • zła dieta (głównie mała podaż wapnia, witaminy D, niedożywienie)
  • palenie tytoniu
  • nadużywanie alkoholu
  • mała aktywność fizyczna
  • oraz niedostateczna ekspozycja na światło słoneczne.

 

Rzadziej występuje osteoporoza wtórna, będąca wynikiem innych chorób lub stosowania niektórych leków. Ta postać osteoporozy dotyczy osób w każdym wieku. Do przyczyn osteoporozy wtórnej należą m.in. zaburzenia hormonalne (nadczynność tarczycy, nadczynność przytarczyc, cukrzyca, przedwczesna menopauza), choroby układu pokarmowego przebiegające z zaburzeniami wchłaniania, przewlekłe zapalne choroby reumatyczne. Do leków sprzyjających powstaniu osteoporozy wtórnej należą m.in. glikokortykosteroidy, leki przeciwpadaczkowe i heparyna.


Ryc. 1. Najczęstsze złamania osteoporotyczne i ich przyczyna – gorsza jakość tkanki kostnej

Jak często występuje osteoporoza?

Osteoporoza jest niezwykle powszechną chorobą u osób w wieku podeszłym. Ze względu na podstępny, często bezobjawowy przebieg nazywana jest „cichą epidemią”. Choruje na nią co trzecia kobieta po menopauzie. U kobiet 50-letnich ryzyko wystąpienia złamania kości w wyniku osteoporozy wynosi do końca życia około 40%, natomiast u mężczyzn 13–22%.

Osteoporoza i jej powikłania są jednymi z najczęstszych przyczyn zgonów w krajach rozwiniętych - złamania kości powodują bowiem wiele powikłań takich jak przewlekły ból, zanik mięśni, unieruchomienie, odleżyny, zatorowość płucna, zwiększona zapadalność na zakażenia. Leczenie ich wymaga zwykle długiego pobytu w szpitalu i wytrwałej rehabilitacji a także często opieki długoterminowej osób drugich.

Jak się objawia osteoporoza?

Osteoporoza początkowo nie daje żadnych zauważalnych objawów. Pojawiają się one dopiero gdy wystąpi złamanie kości, choć nawet wtedy mogą zostać przeoczone lub zbagatelizowane.

Ryc. 2. Złamania osteoporotyczne kręgów prowadzą do zmniejszenia wzrostu, garbienia się i niesprawności

Najczęściej dochodzi do złamań kręgów, których połowa przebiega skrycie, stopniowo doprowadzając do obniżenia wzrostu, garbienia się (tzw. wdowi garb), problemów z poruszaniem oraz pogorszenia nastroju, a nawet depresji. W konsekwencji prowadzi to do niesprawności i trwałego uzależnienia od pomocy innych osób.

Złamania trzonów kręgów powodują często przewlekły zespół bólowy kręgosłupa, traktowany zwykle jako „normalny” objaw starości i zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa. Z reguły chorzy nie potrafią przypomnieć sobie urazu, w wyniku którego doszło do złamania kręgu (może je wywołać niewielki ruch, kaszel, schylenie się, podniesienie jakiegoś przedmiotu).

Ryc. 3. Złamanie szyjki kości udowej

Rzadziej mamy do czynienia z nagłym wystąpieniem silnego bólu kręgosłupa – rozpoczyna się on w okolicy złamanego kręgu, może mieć charakter opasujący, towarzyszy mu napięcie przylegających mięśni; złamany krąg może uciskać okoliczne korzenie nerwowe, powodując np. ból, drętwienie i niedowład kończyny dolnej.

Złamania kości długich najczęściej występują w sezonie jesienno-zimowym, co jest związane ze zwiększoną liczbą poślizgnięć i upadków. Typowe dla osteoporozy jest złamanie kości przedramienia (w nadgarstku - przy podparciu ręką), a także złamanie szyjki kości udowej. Złamaniom tym towarzyszy silny ból, ograniczenie ruchomości oraz zniekształcenie okolicznych tkanek. Chory po upadku może nie być w stanie się podnieść i wezwać pomocy, co może doprowadzić do wielu groźnych powikłań, a nawet zgonu.

Co robić w przypadku wystąpienia objawów osteoporozy?

Osteoporoza początkowo przebiega skrycie, dlatego należy o niej myśleć, zanim dojdzie do złamania kości. Osoby zagrożone jej rozwojem (kobiety po menopauzie, mężczyźni powyżej 65. roku życia oraz osoby z innymi czynnikami ryzyka wystąpienia osteoporozy) powinny się zgłosić do lekarza w celu ustalenia dalszego postępowania.

Szybka diagnostyka w kierunku osteoporozy konieczna jest u pacjentów, u których wystąpiły objawowe złamania osteoporotyczne lub ich pośrednie oznaki, takie jak obniżenie wzrostu, utrwalone garbienie się czy przewlekły ból kręgosłupa.

Ważne

W przypadku wystąpienia nagłego silnego bólu kręgosłupa, zwłaszcza jeśli towarzyszy mu złe samopoczucie, osłabienie lub inne niepokojące objawy, należy jak najszybciej zadzwonić po pogotowie ratunkowe (999 lub 112). Podobne dolegliwości mogą wystąpić również z innych przyczyn zagrażających życiu.

W razie upadku, po którym odczuwasz ból kręgosłupa, klatki piersiowej, biodra lub uda, nie możesz wstać albo podniesienie się sprawia Ci silny ból, zadzwoń po pogotowie ratunkowe (999 lub 112), które przewiezie Cię na ostry dyżur urazowy – może to być złamanie kręgu lub szyjki kości udowej.

W razie upadku na dłoń lub przedramię, po którym odczuwasz ból nadgarstka, przedramienia lub wystąpi obrzęk tych okolic, zgłoś się do lekarza POZ lub na ostry dyżur urazowy – może to być złamanie kości przedramienia.

Zapamiętaj numer pogotowia ratunkowego: 999 lub 112.

W jaki sposób lekarz ustala rozpoznanie?

Rozpoznając osteoporozę lekarz bierze pod uwagę szereg informacji, szczególnie dotyczących czynników ryzyka jej rozwoju oraz występowania w przeszłości złamań kości.

Na tej podstawie określa czy u danego pacjenta zagrożenie złamaniami osteoporotycznymi jest zwiększone i jakie wdrożyć postępowanie.

Metody pomocne w rozpoznawaniu osteoporozy

Kalkulator FRAX
Pozwala ocenić ryzyko wystąpienia złamania osteoporotycznego u danej osoby w ciągu następnych 10 lat; jest szeroko dostępny w internecie, także dla populacji polskiej (zobacz: Kalkulator FRAX). Na jego podstawie wyróżnia się pacjentów z grupy małego, średniego lub dużego ryzyka, co pozwala na szybkie ustalenie odpowiedniego postępowania. Do oceny ryzyka złamań służą również specjalne tabele.

Densytometria kości techniką DEXA (dual energy X-ray absorptiometry)
Ocenia gęstość mineralną kości; wykorzystywana w rozpoznawaniu osteoporozy oraz w ocenie skuteczności stosowanych leków. Badanie to nie powinno jako jedyne decydować o rozpoczęciu leczenia, gdyż nie wystarczająco określa ryzyko złamań osteoporotycznych – u wielu osób zagrożonych złamaniem (u których powinno się rozpocząć leczenie) gęstość mineralna kości jest w normie lub tylko nieznacznie obniżona. Wynika to z tego, że na podatność kości na złamanie mają wpływ także inne czynniki.

Badanie radiologiczne
Jest wykonywane w przypadku podejrzenia złamania kości, służącym do określenia charakteru złamania m.in. przed zaopatrzeniem ortopedycznym.

Inne badania obrazowe
Np. tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny, nie są potrzebne do ustalenia rozpoznania osteoporozy, są natomiast pomocne w szczególnych sytuacjach, na przykład przed planowanym zabiegiem w zakresie kręgosłupa.

Badania laboratoryjne
U każdego pacjenta z osteoporozą należy wykonać podstawowe badania laboratoryjne (morfologia krwi, badanie funkcji nerek i wątroby) oraz ocenić gospodarkę wapniowo-fosforanową. Pobiera się krew w celu oznaczenia stężeń wapnia i fosforu, ocenia się wydalanie wapnia z moczem, a w niektórych przypadkach wykonuje inne badania (np. oznaczenie stężenia parahormonu, witaminy D, markerów obrotu kostnego).

Jakie są metody leczenia osteoporozy?

Celem leczenia osteoporozy jest zapobieżenie złamaniom kości oraz wynikającym z nich powikłaniom. Czynnikiem decydującym o skutecznej walce z chorobą jest dobra współpraca pacjenta i lekarza. Uświadomienie sobie skrytego przebiegu choroby (dopóki nie dojdzie do złamania kości) powinno stać się motywacją do odpowiednio wczesnej modyfikacji stylu życia oraz regularnego stosowania leków. Niestety, większość leków trzeba przyjmować przez długi czas (najczęściej kilka lat), a działania profilaktyczne konsekwentnie prowadzić do końca życia.

Ważne

Warto jednak pamiętać, że dzięki odpowiedniemu postępowaniu (zobacz punkty poniżej) można skutecznie zapobiec złamaniom kości i utrzymać sprawność układu ruchu do późnej starości.

 

Eliminacja czynników ryzyka jest niezbędna zarówno w celu zapobiegania, jak i skutecznego leczenia osteoporozy (zagadnienie to szczegółowo omówiono w punkcie: Co zrobić, aby uniknąć zachorowania na osteoporozę?, zob. niżej).

 

Suplementacja wapnia i witaminy D. Prawidłowa podaż wapnia i witaminy D jest warunkiem skutecznego leczenia osteoporozy. Sama dieta często nie wystarcza i konieczne jest stosowanie odpowiednich preparatów, najczęściej do końca życia. W trakcie leczenia powinno się kontrolować gospodarkę wapniową w organizmie (oznaczenie stężenia wapnia we krwi, wydalanie wapnia z moczem).

  • Wapń. Dostępnych jest kilka preparatów o różnej zawartości wapnia elementarnego. Najwięcej, bo 40%, zawierają preparaty węglanu wapnia. Przyjmuje się je podczas posiłków w celu poprawy ich wchłaniania. W trakcie leczenia mogą wystąpić objawy niepożądane ze strony układu pokarmowego (zaparcia lub biegunka, wzdęcia), natomiast w przypadku prawidłowego dawkowania nie zwiększa się ryzyko wystąpienia kamicy nerkowej.
  • Witamina D. Stosuje się witaminę D (cholekalcyferol) lub jej analogi (np. alfakalcydol, kalcytriol). Dawkowanie leku zależy od pory roku – w okresie letnim, przy dużym nasłonecznieniu (w Polsce od połowy czerwca do połowy września), lek się odstawia lub zmniejsza jego dawkę o połowę. Przedawkowanie witaminy D prowadzi do zwiększenia stężenia wapnia, uszkodzenia nerek, a nawet niebezpiecznego dla życia zespołu hiperkalcemicznego.

 

Zobacz także: Odpowiednia dieta (poniżej).

Leki zmniejszające ryzyko złamań kości. W leczeniu osteoporozy stosuje się kilka grup leków. Cechują się one różnym działaniem (jedne zmniejszają utratę kości, inne zwiększają jej odbudowę), a także różną aktywnością w zależności od płci, wieku i innych czynników. Ważne jest takie dobranie leku dla danego pacjenta, by terapia przyniosła największą korzyść i była najbezpieczniejsza. Należy stosować leki o udowodnionej skuteczności w zapobieganiu złamaniom. Samo zwiększenie gęstości mineralnej kości określone w badaniu densytometrycznym nie zawsze wiąże się ze zwiększeniem jej odporności mechanicznej. Okres leczenia nie powinien być dłuższy od czasu trwania badań klinicznych, w których oceniano skuteczność i bezpieczeństwo stosowania danego leku Leki o różnych mechanizmach działania można stosować sekwencyjnie, tzn. „jeden po drugim”.

  • Bisfosfoniany
    Ich działanie polega na zmniejszeniu tempa utraty tkanki kostnej (tzw. działanie antyresorpcyjne). Niektóre preparaty z tej grupy (alendronian, rizedronian, zoledronian) mają potwierdzoną skuteczność w zmniejszaniu ryzyka wszystkich złamań, w tym szyjki kości udowej, natomiast ibandronian zmniejsza głównie ryzyko wystąpienia złamań kręgów u kobiet po menopauzie a szyjki kości udowej tylko w wybranej grupie kobiety z zaawansowaną osteoporozą.
    Leki te przyjmuje się najczęściej doustnie raz w tygodniu (alendronian, ryzedronian) lub raz miesiącu (ibandronian). Podawanie dożylne możliwe jest w przypadku ibandronianu (raz na 3 miesiące) i zoledronianu (raz na rok). W przypadku przyjmowania doustnego bardzo ważne jest właściwe zażywanie tabletek, zwiększające ich wchłanianie z przewodu pokarmowego i zmniejszające ryzyko wystąpienia działań niepożądanych z przewodu pokarmowego: tabletki trzeba połykać w całości, na czczo, i popijać dużą ilością wody niegazowanej; po zażyciu co najmniej 30 minut (optymalnie godzinę) trzeba pozostać w pozycji siedzącej lub stojącej.
    Działania niepożądane dotyczą głównie przewodu pokarmowego; najczęściej są to: ból brzucha, nudności, wymioty, zaparcia lub biegunka oraz wzdęcia. Czasami występują powikłania ciężkie, takie jak zaburzenia połykania, podrażnienie i zwężenie przełyku. W przypadku złej tolerancji leków przyjmowanych doustnie należy rozważyć zmianę drogi podawania leku na dożylną lub podawanie leku z innej grupy. Inne rzadsze skutki uboczne to ból kości, mięśni i stawów, zmniejszenie stężenia wapnia we krwi, osutka. U pacjentów leczonych dożylnie zoledronianem po wlewie mogą wystąpić objawy grypopodobne.
    W trakcie leczenia należy zapewnić odpowiednią podaż wapnia i witaminy D oraz okresowo kontrolować gospodarkę wapniową i gęstość kości w badaniu densytometrycznym.
  • Ranelinian strontu
    Łączy w sobie oba mechanizmy poprawiające jakość kości: zmniejsza jej utratę i pobudza odbudowę. Ranelinian strontu stosowany jest codziennie doustnie, najlepiej co najmniej 2 godziny przed posiłkiem i dwie godziny po nim. Zmniejsza ryzyko wystąpienia złamań kręgów i innych kości, w tym szyjki kości udowej u kobiet (niezależnie od wieku, również u kobiet po 80. rż.).
    Na początku leczenia może wystąpić biegunka i inne objawy nietolerancji pokarmowej.
  • Teryparatyd
    Jest rekombinowanym preparatem parathormonu (hormonu pełniącego ważną rolę w procesach zachodzących w kościach). Pobudza odbudowę kości i zwiększa stężenie wapnia we krwi. Podawany jest codziennie podskórnie. Czas terapii jest ograniczony do 18 miesięcy ze względu na potencjalne ryzyko rozwoju nowotworu kości. Po zakończeniu takiej terapii zalecane jest kontynuowanie leczenia bisfosfonianami. Udowodniono skuteczność teryparatydu w zapobieganiu złamaniom kręgów i innych kości zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Preparat zarezerwowany jest do leczenia ciężkich postaci osteoporozy z licznymi złamaniami, które nie reagują na inne metody leczenia.
    W trakcie terapii mogą wystąpić takie skutki niepożądane, jak ból kończyn, ból i zawroty głowy, nudności, wymioty, refluks żołądkowo-przełykowy, depresja, odczyny miejscowe w miejscu wstrzyknięcia oraz zwiększenie stężenia kwasu moczowego i wapnia we krwi.
  • Kalcytonina łososiowa
    Stosowana jest donosowo. Nie jest zalecana do zapobiegania złamaniom kości, wykorzystywana jest natomiast jako lek o dobrym działaniu przeciwbólowym w przypadku świeżych złamań.
  • Hormonalna terapia zastępcza (HTZ)
    Obecnie nie zaleca się jej stosowania w zapobieganiu i leczeniu osteoporozy. Mimo że zmniejsza ryzyko wystąpienia złamań osteoporotycznych u kobiet tuż po menopauzie, korzyści z takiej terapii są mniejsze niż możliwe działania niepożądane (HTZ zwiększa ryzyko wystąpienia choroby zakrzepowo-zatorowej, choroby niedokrwiennej serca, a także raka piersi i macicy).
  • Raloksyfen
    Należy do tzw. selektywnych modulatorów receptora estrogenowego (SERM). W przeciwieństwie do hormonalnej terapii zastępczej, zmniejsza ryzyko wystąpienia raka piersi. Można rozważyć jego stosowanie w leczeniu osteoporozy u kobiet z czynnikami ryzyka zachorowania na ten nowotwór. Raloksyfen zmniejsza liczbę złamań kręgów, ale nie wpływa na złamania innych kości.
    Wśród działań niepożądanych wymienia się zwiększenie ryzyka wystąpienia powikłań zakrzepowych i nasilenie objawów menopauzy (np. uderzeń gorąca).
  • Denozumab
    W ostatnich latach ogłoszono wyniki badań nad nowym lekiem stosowanym w leczeniu osteoporozy, o zupełnie innym mechanizmie działania. Jest nim denozumab, przeciwciało monoklonalne, należące do tzw. leków biologicznych. Udowodniono jego skuteczność w zapobieganiu złamaniom kręgów i innych kości, w tym szyjki kości udowej (badaniem zostały objęte wyłącznie kobiety). Ze względu na korzystny profil bezpieczeństwa oraz wygodny sposób podawania (stosuje się go we wstrzyknięciach podskórnych raz na pół roku) może w przyszłości zająć ważne miejsce w leczeniu osteoporozy.

 

Zapobieganie urazom i prewencja upadków stanowią niezbędne elementy postępowania u każdego chorego na osteoporozę (zagadnienie to szczegółowo omówiono w ostatnim punkcie rozdziału: Co robić, aby uniknąć zachorowania na osteoporozę?).

Leczenie złamań. Po wystąpieniu złamania kości istotne jest złagodzenie bólu i zminimalizowanie wynikającej z niego niesprawności. W zależności od miejsca złamania oraz stanu pacjenta stosuje się leczenie operacyjne (np. zespolenie kości udowej, wertebroplastykę) lub zachowawcze. Ważne jest zapobieganie powikłaniom wynikającym z unieruchomienia (przeciwdziałanie powikłaniom zakrzepowym za pomocą heparyny, zapobieganie powstawaniu odleżyn i zakażeń oraz ich leczenie, zapobieganie niedożywieniu). Na dalszym etapie konieczna jest odpowiednia rehabilitacja oraz leczenie osteoporozy, aby uniknąć kolejnych złamań.

Osteoporoza wtórna

Leczenie osteoporozy wtórnej zależy od wywołującej ją przyczyny. W każdym przypadku należy w miarę możliwości leczyć chorobę podstawową i przestrzegać ogólnych zasad postępowania zmniejszającego ryzyko złamań. Poniżej przedstawiono kilka najczęściej spotykanych przykładów.

Osteoporoza posteroidowa. W każdym przypadku stosowania glikokortykosteroidów w dawce >5 mg prednizonu dziennie dłużej niż 3 miesiące należy podawać preparaty wapnia i witaminy D. Leczenie to jest wystarczające w przypadku dobowej dawki <15 mg prednizonu. W wielu przypadkach, zwłaszcza przy długotrwałym leczeniu i stosowaniu większych dawek glikokortykosteroidów, należy podać leki zmniejszające ryzyko wystąpienia złamań kości (np. bisfosfoniany).

Osteoporoza w przewlekłych chorobach stawów.

  • Reumatoidalne zapalenie stawów. Należy szybko i skutecznie zahamować aktywność choroby (poprzez podanie leków modyfikujących jej przebieg), która sama w sobie prowadzi do niszczenia kości. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym osteoporozie jest częste stosowanie glikokortykosteroidów. Należy odpowiednio wcześnie włączyć leki zmniejszające ryzyko złamań kości.
  • Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK). W profilaktyce ważna jest regularna codzienna aktywność fizyczna i leczenie samej choroby. W leczeniu osteoporozy stosuje się bisfosfoniany ale brak jest jednoznacznych wytycznych.
  • Toczeń rumieniowaty układowy. Profilaktyka polega na wczesnym i aktywnym leczeniu choroby przy możliwie najrzadszym stosowaniu glikokortykosteroidów. Należy wcześnie myśleć o rozpoczęciu odpowiedniego leczenia osteoporozy.

 

Pierwotna nadczynność przytarczyc jest jedną z niewielu przyczyn osteoporozy, w przypadku której możliwe jest całkowite wyleczenie na wczesnym etapie choroby (operacyjne usunięcie zmienionych chorobowo przytarczyc). W razie stwierdzenia przeciwwskazań do operacji (np. starszy wiek, łagodny przebieg choroby) należy regularnie kontrolować stężenie wapnia we krwi (przynajmniej dwa razy w roku) oraz jego wydalanie z moczem, a także gęstość kości w badaniu densytometrycznym (raz w roku). Chorzy powinni dużo pić oraz unikać unieruchomienia i stosowania diuretyków tiazydowych. Należy unikać czynników zwiększających ryzyko wystąpienia złamań, a u chorych ze zmniejszoną masą kostną można rozważyć zastosowanie bisfosfonianów.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?

Osteoporoza pierwotna jest wynikiem starzenia się organizmu i dlatego całkowite jej wyleczenie nie jest możliwe. Dzięki odpowiedniemu działaniu można jednak zahamować przebieg choroby. Profilaktykę należy rozpocząć już w młodym wieku, aby osiągnąć jak najwyższą szczytową gęstość kości – szczególnie ważna jest odpowiednia podaż wapnia i witaminy D oraz regularna aktywność fizyczna. Szacuje się, że można w ten sposób zapobiec nawet połowie późniejszych złamań osteoporotycznych.

Poprzez odpowiednie zmiany w stylu życia w wieku dorosłym można natomiast zmniejszyć utratę tkanki kostnej o około 1/3. Stosując leki zmniejszające ryzyko wystąpienia złamań kości, można zapobiec nawet około 60% przypadków złamań kręgów oraz do około 40% przypadków złamań pozakręgowych (np. nadgarstka, szyjki kości udowej).

Złamania osteoporotyczne wiążą się natomiast z dużą śmiertelnością i pogorszeniem jakości życia chorych. I tak na przykład w wyniku doznanego złamania szyjki kości udowej w ciągu roku umiera co piąta osoba, natomiast połowa nie odzyskuje sprawności sprzed urazu (złamanie to dotyczy ok. 12% starszych osób). Natomiast po złamaniu trzonu kręgowego, które często pozostaje nierozpoznane, co piąta osoba umiera w ciągu 5 lat.

W przypadku osteoporozy wtórnej możliwość zahamowania lub ewentualnego wyleczenia zależy od choroby podstawowej.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia?

Zmiany stylu życia zapobiegające złamaniom kości powinno się stosować bezterminowo. Konieczna jest okresowa kontrola lekarska (z reguły 1–2 razy w roku), pozwalająca ocenić skuteczność stosowanych metod oraz rozważyć wskazania do dalszego leczenia. Konieczna może być okresowa kontrola gospodarki wapniowo-fosforanowej, a u niektórych pacjentów badanie densytometryczne kości (w zależności od indywidualnych wskazań raz w roku lub rzadziej). Pilnego kontaktu z lekarzem wymaga wystąpienie złamania kości.

Co robić, aby uniknąć zachorowania na osteoporozę?

Profilaktyka złamań osteoporotycznych polega na eliminacji czynników ryzyka osteoporozy oraz stosowaniu odpowiedniej podaży wapnia i witaminy D. U osób starszych bardzo ważnym elementem prewencyjnym jest ocena ryzyka upadków i odpowiednie im przeciwdziałanie. Poniżej omówiono najważniejsze metody walki z osteoporozą.

Odpowiednia dieta

Wapń. Jest niezbędnym składnikiem zdrowej kości, dlatego tak ważne jest dostarczanie go organizmowi w odpowiedniej ilości. Zapotrzebowanie dobowe na wapń jest różne:

  • u dzieci do 10. roku życia wynosi 800 mg
  • u młodzieży i osób dorosłych 1000 mg
  • u kobiet w ciąży, w trakcie karmienia piersią i po menopauzie oraz u osób w wieku podeszłym – 1500 mg.

    • Najlepszym źródłem wapnia jest pokarm, niestety w diecie polskiej jego podaż jest często nawet o połowę mniejsza od zalecanej. Najwięcej wapnia dostarczają mleko i jego przetwory, pozostałe pokarmy zawierają go zbyt mało lub słabo się wchłania z przewodu pokarmowego.
      Na przykład około 1000 mg wapnia zawarte jest w 3 szklankach mleka, 2 szklankach mleka i 2 plasterkach żółtego sera, 3–4 kefirach, 1000 mg białego sera, 3 jogurtach. Produkty odtłuszczone zawierają tyle samo wapnia co pełnotłuste. Osobom, które nie tolerują mleka poleca się mleko wzbogacone w laktazę lub kefiry i jogurty.
      W wapń wzbogacone są liczne produkty, np. płatki śniadaniowe i soki owocowe. Pokarmy zmniejszające wchłanianie wapnia to szpinak i inne warzywa zawierające kwas szczawiowy, ziarna zbóż zawierające kwas fitynowy, np. otręby pszenne (spożywane w dużych ilościach), i prawdopodobnie również herbata.
      Jeśli pokrycie zapotrzebowania na wapń samą dietą nie jest możliwe, wskazane jest stosowanie preparatów wapnia.

       

      Witamina D. Jest niezbędna do utrzymania prawidłowego stężenia wapnia w organizmie. Jej źródłem są pokarmy; jest również wytwarzana w skórze pod wpływem promieniowania słonecznego. W Polsce odpowiednie nasłonecznienie panuje od połowy czerwca do połowy września, a wystarczający czas przebywania na słońcu wynosi 2–3 razy w tygodniu po 15 minut. W pozostałych miesiącach należy uzupełniać witaminę D z pokarmami – zalecane jest spożywanie średniej porcji tłustej ryby (np. śledzia, makreli, sardynek) raz w tygodniu lub przyjmowanie preparatów witaminy D. Dobrymi źródłami witaminy D są również tran, mleko, margaryny i jaja.

      Fosfor. Zarówno jego niedostateczne, jak i nadmierne spożycie niekorzystnie wpływa na stężenie wapnia w ustroju. Dobowe zapotrzebowanie na ten pierwiastek wynosi 700–900 mg; jego źródłem są sery, mięso, ryby, chleb i jaja. Ze względu na jego rozpowszechnienie i łatwe wchłanianie z przewodu pokarmowego rzadko stwierdza się niedobór fosforu z przyczyn dietetycznych.

      Białko. Zalecane dzienne spożycie białka wynosi 1–1,5 g/kg mc. Odpowiednie spożycie białka jest niezbędne do utrzymania sprawności układu ruchu. Niedobór białka u dzieci prowadzi do zaburzeń wchłaniania wapnia, a u osób starszych powoduje utratę masy kostnej, zmniejszenie siły mięśniowej (co sprzyja upadkom), a także złe gojenie się złamań. Należy pamiętać, że zbyt duże spożycie białka również niekorzystnie wpływa na gospodarkę wapnia, zwiększając jego utratę z moczem.

      Kawa. Przypuszcza się, że spożycie powyżej 3 filiżanek kawy dziennie, zwłaszcza przy niedostatecznym spożyciu wapnia, przyspiesza rozwój osteoporozy.

      Inne czynniki dietetyczne. Niekorzystny wpływ ma również niedobór magnezu, witaminy C i witaminy K oraz nadmiar sodu i fluoru.

      Zaprzestanie palenia tytoniu

      Palenie przyspiesza rozwój osteoporozy. Poprzez zwiększenie stężenia różnych substancji toksycznych (np. kadmu) prowadzi do zmniejszenia stężenia wapnia oraz pogorszenia jego wbudowywania się w kość. U kobiet palących obserwuje się także wcześniejszą menopauzę. Zaleca się całkowite zaprzestanie palenia tytoniu.

      Unikanie nadużywania alkoholu

      Nadmierne spożycie alkoholu prowadzi do uszkodzenia wątroby, niedożywienia, zmniejszenia stężenia witaminy D i wapnia oraz przyspieszonego niszczenia kości. Zwiększa również ryzyko upadków prowadzących do złamań kości. Umiarkowane spożycie alkoholu u kobiet w wieku okołomenopauzalnym może mieć natomiast wpływ korzystny poprzez zwiększenie stężeń hormonów (estrogenów, kalcytoniny), które chronią tkankę kostną.

      Aktywność fizyczna

      Kość jest żywą tkanką, która dostosowuje swoją budowę tak, aby jak najlepiej sprostać codziennym obciążeniom. Ich brak powoduje jej osłabienie i zwiększoną podatność na złamania; zła sprawność ruchowa zwiększa ryzyko upadków. Dlatego zaleca się wykonywanie umiarkowanej aktywności fizycznej (np. chodzenie, pływanie) co najmniej 3 razy w tygodniu przez 30 minut.
      Zobacz także: Rekreacja fizyczna w chorobach reumatycznych

      Zapobieganie urazom i prewencja upadków

      Mają na celu zmniejszenie częstości występowania urazów, które są bezpośrednią przyczyną złamań kości. Ocena ryzyka upadków i odpowiednie im przeciwdziałanie jest szczególnie istotne u osób w podeszłym wieku. Należy uwzględnić:

      • rehabilitację mającą na celu poprawę sprawności fizycznej, z uwzględnieniem ćwiczeń równowagi i nauki upadania
      • poprawę ostrości wzroku za pomocą odpowiednio dobranych okularów
      • likwidację czynników środowiskowych: odpowiednie oświetlenie pomieszczeń, brak progów, płytki antypoślizgowe, unikanie śliskiego podłoża, dobrze dobrane obuwie (nieślizgająca się podeszwa, stabilne trzymanie stopy)
      • w razie potrzeby używanie kul i chodzików; można rozważyć również używanie ochraniaczy na biodra, choć ich przydatność wydaje się wątpliwa
      • skonsultowanie się z lekarzem odnośnie do przyjmowanych leków: u niektórych osób leki mogą powodować znaczne obniżenie ciśnienia w czasie stawania z pozycji leżącej i stojącej, zawroty głowy i nadmierną senność, co zwiększa ryzyko upadków (zwłaszcza leki nasenne, uspokajające, niektóre leki stosowane w leczeniu nadciśnienia tętniczego).

       

       

      Osteoporoza w pytaniach i odpowiedziach

      Odpowiedzi specjalistów na najczęściej zadawane pytania:

      1. Co to jest osteoporoza?

      Osteoporoza to choroba, w której dochodzi do złamań kości. Występuje często, zwłaszcza u starszych osób. Ma podstępny przebieg – początkowo nie daje żadnych zauważalnych objawów, dlatego nazywana jest „cichą epidemią”.

      2. Czym jest spowodowana osteoporoza?

      Jest to choroba związana z wiekiem. Już po 40. roku życia następuje stopniowa utrata tkanki kostnej. Jej rozwój przyspieszają zmiany hormonalne zachodzące u kobiet w okresie menopauzy, dlatego osteoporoza częściej i szybciej występuje u kobiet.

      3. Czy wszyscy są tak samo zagrożeni wystąpieniem złamania osteoporotycznego?

      Na rozwój osteoporozy i zwiększone ryzyko złamań kości wpływa wiele czynników. Poza wiekiem i płcią najważniejsze z nich to:

      • rozpoznana osteoporoza lub złamanie osteoporotyczne u rodziców
      • częste upadki
      • złamanie kości w przeszłości
      • niedobór hormonów płciowych
        • u kobiet: menopauza przed 45. rokiem życia, usunięcie jajników przed 50. rokiem życia, trwające dłużej niż 12 miesięcy przerwy w miesiączce (poza okresem ciąży i połogu)
        • u mężczyzn: osłabienie potencji
      • mała aktywność fizyczna (mniej niż 30 min wysiłku fizycznego dziennie)
      • mała masa ciała (BMI <19 kg/m2)
      • zmniejszenie wzrostu
      • długotrwałe unieruchomienie
      • dieta uboga w wapń i witaminę D
      • palenie papierosów
      • nadużywanie alkoholu
      • długotrwałe zażywanie niektórych leków, np. glikokortykosteroidów przez ponad 3 miesiące
      • inne współistniejące choroby, np. zapalenie stawów, nadczynność tarczycy, nadczynność przytarczyc, cukrzyca typu 1, anoreksja, przewlekłe choroby jelit i wątroby, niewydolność nerek.

       

      4. Czy osteoporoza boli?

      Osteoporoza na początku nie powoduje żadnych dolegliwości. Pojawiają się dopiero, gdy dojdzie do złamania kości. Na przykład połowa osób, u których doszło do złamania kręgu, cierpi na ból kręgosłupa (u połowy złamanie kręgu nie daje żadnych zauważalnych objawów!). Złamaniem bardzo bolesnym i prowadzącym do ciężkich powikłań, a nawet zgonu, jest złamanie szyjki kości udowej.

      5. Czy jestem zagrożona/zagrożony osteoporozą?

      Ważne jest wczesne rozpoznanie i skuteczne leczenie osteoporozy. Jeśli należysz do grupy osób, które mają czynniki ryzyka osteoporozy (patrz pkt. 2 i 3), udaj się do lekarza, aby ocenić ryzyko wystąpienia złamań kości. Istnieją różne proste metody oceny tego ryzyka (odpowiednie tabele, algorytm FRAX ).

      Pomocne bywa wykonanie badania densytometrycznego, trzeba jednak pamiętać, że jego wynik nie decyduje o rozpoczęciu leczenia.

      6. Jak mogę się uchronić przed osteoporozą?

      Nie można w pełni zapobiec starzeniu się kości, mamy natomiast wpływ na tempo przebiegu tego procesu. Walkę z osteoporozą warto zacząć jak najwcześniej, najlepiej już w młodości.

      Najlepszą metodą na silne kości jest regularna aktywność fizyczna i właściwa dieta – upewnij się, czy przyjmujesz dostateczną ilość wapnia i witaminy D. Pamiętaj, że palenie i alkohol szkodzi również kościom – to kolejny powód, dla którego warto walczyć z nałogami. Inne (równie ważne) czynniki wpływające na kości – patrz: pyt. 9.

      7. Czy osteoporoza jest groźna dla życia?

      Osteoporoza jest jedną z najczęstszych przyczyn zgonów na świecie. Po złamaniu bliższej nasady kości udowej co piąta osoba umiera w ciągu roku, a po złamaniu kręgu co piąta osoba w ciągu pięciu lat. Osteoporoza jest również odpowiedzialna za pogorszenie jakości życia, niesprawność i uzależnienie od innych osób.

      8. Czy można skutecznie leczyć osteoporozę?

      Istnieje kilka grup leków, które skutecznie zmniejszają liczbę złamań osteoporotycznych. Niezbędna jest również odpowiednia podaż wapnia i witaminy D.

      Najważniejszym elementem leczenia jest regularne zażywanie leków i zmiany w stylu życia, które zmniejszają zagrożenie złamaniami (pkt. 9).

      9. Czy na osteoporozę mogą chorować młode osoby?

      Osteoporoza może rozwinąć się u młodych osób, u których występują inne czynniki uszkadzające wtórnie tkankę kostną, najczęściej zespoły złego wchłaniania, przewlekłe zapalne choroby jelit, choroby układowe tkanki łącznej, przewlekłe stosowanie glikokortykosteroidów lub leków przeciwpadaczkowych. Ważne jest, by odpowiednio wcześnie podjąć działania, które zahamują przebieg choroby i zmniejszą ryzyko wystąpienia złamań kości.

      10. Jak można uniknąć upadków?

      Do upadków prowadzi wiele czynników, których można skutecznie unikać. W tym celu:

      • dbaj o kondycję fizyczną poprzez regularne ćwiczenia – szczególną uwagę zwróć na ćwiczenia postawy, równowagi i bezpiecznego upadania; warto zapisać się na odpowiednio dobraną rehabilitację
      • regularnie (przynajmniej raz w roku) odwiedzaj okulistę, aby sprawdzić ostrość wzroku i dobrać odpowiednie okulary
      • w razie potrzeby używaj kuli i chodzików, aby utrzymać pewny chód, noś dobrze dobrane buty na płaskiej podeszwie, dobrze trzymające piętę
      • konsultuj z lekarzem listę przyjmowanych leków; zgłoś zawroty głowy, zaburzenia równowagi lub inne niepokojące objawy – bardzo często ich przyczyną są właśnie leki (zwłaszcza nasenne, uspokajające, niektóre leki stosowane w leczeniu nadciśnienia tętniczego)
      • zwróć uwagę na wszelkie przeszkody w Twoim otoczeniu, które mogą doprowadzić do upadku (odpowiednie oświetlanie pomieszczeń, brak progów, płytki i maty antypoślizgowe, unikanie śliskiego podłoża, specjalne uchwyty w toalecie i przy schodach).

       

      Opracowanie: lek. Zofia Guła, dr med. Mariusz Korkosz; Małopolskie Centrum Medyczne, Kraków
20.03.2017
Zobacz także
  • Czy suplementacja wapnia zwiększa ryzyko zawału serca i innych niekorzystnych zdarzeń sercowo-naczyniowych?
  • Wapń
  • Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa
  • Densytometria
  • Reumatoidalne zapalenie stawów
Wybrane treści dla Ciebie
  • Złamania patologiczne
  • Złamanie szyjki kości udowej
  • Dieta w osteoporozie
  • Osteoporoza u chorych na POChP
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta