Zespoły dezaprobaty płci – transseksualizm, transgenderyzm, transwestytyzm

Czym jest zespół dezaprobaty płci, transseksualizm, transgenderyzm i transwestytyzm?

Zespół dezaprobaty płci (ang. gender dysphoria syndrome) to nazwa obejmująca kilka zaburzeń, których cechą wspólną jest niezwykle głębokie, silne i przygnębiające niezadowolenie z posiadanej płci cielesnej. Towarzyszy temu nierzadko przekonanie, że nastąpiło nieporozumienie, błąd popełniony przez naturę. Występuje więc niezgodność pomiędzy płcią psychiczną a pozostałymi cechami płci. Zespół dezaprobaty płci obejmuje transgenderyzm i transseksualizm.

Transgenderyzm jest jedną z form zaburzonej identyfikacji i roli płciowej. Stanowi on postać pośrednią pomiędzy transwestytyzmem a transseksualizmem. Transgenderysta nie pragnie przeprowadzenia zmiany płci poprzez zabieg chirurgiczny w odniesieniu do narządów płciowych, natomiast chętnie poddaje się leczeniu hormonalnemu, a niekiedy nawet mastektomii lub mammoplastyce, czyli obustronnemu pomniejszeniu piersi lub wszczepieniu implantów piersi.

Transseksualizm jako jedna z form zaburzonej identyfikacji i roli płciowej polega na niezgodności między psychicznym poczuciem płci a biologiczną budową ciała. Charakteryzuje się trwałym złym samopoczuciem z powodu posiadanych cech płciowych, odczuwanych jako nieodpowiednie, trwałym zaabsorbowaniem chęcią pozbycia się posiadanych cech płciowych i nabycia w ich miejsce cech płci przeciwnej, przy czym stan taki utrzymuje się co najmniej przez dwa lata, a osoba, u której występuje, osiągnęła już dojrzałość płciową.

Termin „transseksualizm” wywodzi się z języka łacińskiego (transire), co oznacza „przechodzenie” cechy, czy wielu cech, właściwych jednej płci na drugą płeć. Takie „przejście” ma charakter trwały i następuje w okresie życia płodowego.

Transseksualizm oznacza zatem rozbieżność między poczuciem psychicznym płci a budową ciała morfologiczno-biologiczną oraz płcią socjalną (metrykalną, prawną), które odczuwane są jako „obce” i należące do płci przeciwnej. Transseksualista czuje się mężczyzną „uwięzionym” w ciele kobiety – i odwrotnie. W związku z odrazą do własnego ciała, należącego do innej płci, pojawia się znaczne cierpienie oraz pragnienie akceptacji społecznej w roli zgodnej z płcią przeżywaną psychicznie. Transseksualiści ubierają się w odzież zgodną z własnym poczuciem psychicznym płci (lecz niezgodnie z płcią cielesną), odczuwają satysfakcję, gdy zostaną uznani za osobę należącą do tej płci, oraz wykazują zwykle silne pragnienie przekształcenia swego ciała, nawet w drodze skomplikowanych zabiegów chirurgicznych. Często dążenie do zmiany płci anatomicznej staje się głównym celem życia osób transpłciowych. Popęd płciowy skierowany do osobników tej samej płci (według znamion ciała) uważany jest za heteroseksualny (transseksualista przy swobodnym wyborze partnera erotycznego za punkt odniesienia przyjmuje poczucie psychiczne własnej płci, a nie posiadane znamiona ciała). Należy tutaj podkreślić, że transseksualista może mieć orientację homoseksualną, tzw. transhomoseksualną.

Transseksualizm nie jest dewiacją seksualną, ponieważ nie dotyczy sfery seksualnej człowieka, a wyłącznie tożsamości płciowej. Nie jest również zaburzeniem pierwotnie zlokalizowanym w sferze seksualnej. Problemy seksualne są zjawiskiem wtórnym, natomiast istota zaburzenia tkwi znacznie głębiej i dotyczy płci, w tym identyfikacji i roli płciowej. Zainteresowania seksualne transseksualistów schodzą na plan dalszy wobec ich dążeń związanych z pragnieniem dostosowania budowy cielesnej do płci przeżywanej psychicznie, oraz dążeń do społecznego uznania wybranej roli.

Na użytek kliniczny zostało wprowadzone terminologiczne rozróżnienie transseksualistów na dwa typy: typ kobieta-mężczyzna K/M – transpłciowy mężczyzna (psychiczne poczucie przynależności do płci męskiej, znamiona ciała żeńskie) i typ mężczyzna-kobieta M/K – transpłciowa kobieta (psychiczne poczucie przynależności do płci żeńskiej, znamiona ciała męskie).

Transseksualizm należy różnicować z transwestytyzmem.

Transwestytyzm o typie podwójnej roli jest formą zaburzonej identyfikacji i roli płciowej; polega na tym, że osoba nosi ubrania płci przeciwnej w celu chwilowego doświadczenia przynależności do płci odmiennej. Przebieranie się nie jest motywowane seksualnie oraz nie występuje pragnienie trwałej zmiany płci na przeciwną.

Nie należy go mylić z transwestytyzmem fetyszystycznym, będącym zaburzeniem preferencji seksualnych polegającym na zakładaniu ubrań płci przeciwnej w celu nabrania wyglądu i poczucia przynależności do tej płci. Przebieranie się jest w tym przypadku ściśle związane z pobudzeniem seksualnym, a po wystąpieniu orgazmu i spadku podniecenia pojawia się silne pragnienie zdjęcia przebrania, i tego typu zaburzenie należy do dewiacji.

Jakie są przyczyny występowania transseksualizmu?

Istnieje wiele hipotez dotyczących przyczyn powstawania tego zaburzenia. Wielu autorów podkreśla rolę czynników środowiskowych, w tym czynników wewnątrzrodzinnych (szczególnie w okresie życia prenatalnego i wczesnego okresu dzieciństwa) i czynników biologicznych, w tym neurohormonalnych. W okresie życia prenatalnego wpływ czynników wewnątrzrodzinnych występuje w fazie szczególnie intensywnego rozwoju danej właściwości, np. psychicznego poczucia płci lub kierunku popędu seksualnego. Prawdopodobnie czynniki biologiczne (np. mózg płodu w okresie prenatalnym ulega uwrażliwieniu na hormony płciowe, polega to na aktywacji odpowiednich receptorów) w połączeniu z niekorzystnymi wpływami środowiskowymi tworzą ostatecznie obraz kliniczny transseksualizmu. Te pierwsze wpływy mają zapewne większe znaczenie niż te drugie – pourodzeniowe. Należy przy tym mieć na uwadze także szereg innych przyczyn, mało lub jeszcze zupełnie niepoznanych, chociażby wszystkich tych, które mogą tkwić w biochemizmie genowym.

Zespół naukowców z Instytutu Badań nad Mózgiem w Amsterdamie, kierowany przez profesora D. Swaaba, odkrył obszar mózgu (tzw. BST – the bed nucleus of the stria terminalis), który odpowiada za to, czy czujemy się kobietą czy też mężczyzną. Autorzy, prowadząc bardzo szczegółowe pośmiertne badania mózgów transseksualnych mężczyzn i mężczyzn zdrowych oraz zdrowych kobiet, stwierdzili, że część podwzgórza u transseksualnych mężczyzn jest niemal dwukrotnie mniejsza niż u mężczyzn zdrowych, a porównywalna z wielkością tej struktury anatomicznej u badanych kobiet. Autorzy podkreślają także znaczenie „gry” hormonów płciowych w okresie życia płodowego dla kształtowania się tożsamości płciowej człowieka.

Jak widać, poglądy na temat przyczyn występowania i kształtowania się transseksualizmu są bardzo zróżnicowane. Fundamentalne problemy dotyczące przyczyn tego zjawiska wciąż są przedmiotem dyskusji.

Jak często występuje?

Częstość występowania transseksualizmu obu typów jest różnie oceniana przez różnych autorów:

• w Szwecji 1 : 54 000,
• w Anglii i Walii 1 : 53 000,
• w Irlandii Północnej 1 : 52 000,
• w Australii 1 : 42 000,
• w Singapurze 1 : 29 000,
• w Niemczech 1 : 45 000,
• w Stanach Zjednoczonych 1 : 70 000.

Transseksualizm występuje w statystykach światowych u 1 na 30 tys. mężczyzn (w sensie budowy anatomicznej męskiej i psychicznym poczuciu płci żeńskiej) i u 1 na 100 tys. kobiet (o budowie anatomicznej kobiecej i psychicznym poczuciu płci męskim). Typ M/K to mężczyzna, który chce zmienić płeć na żeńską, K/M to kobieta, która chce zmienić płeć na męską. W Polsce obserwuje się przewagę liczby kobiet (3,4 : 1) nad liczbą mężczyzn wyrażających dezaprobatę swojej płci (1 : 3,4).

Jak się objawia transseksualizm?

Zazwyczaj pierwsze objawy transseksualizmu pojawiają się już w dzieciństwie. Nie są one wtedy w pełni uświadomione, za to w późniejszym okresie stają się celowo przez osobę transspłciową podkreślane. Dziecko przejawia wiele zachowań właściwych dla płci przeciwnej.

W przypadku transseksualizmu typu kobieta/mężczyzna (K/M), czyli transpłciowego mężczyzny, biologiczna dziewczynka zachowuje się jak chłopiec: nie chce nosić sukienek, upiera się przy krótkich włosach, chce siusiać na stojąco, bawi się samochodami, żołnierzykami; ma typowo chłopięce zainteresowania. Nalega, by zwracać się do niej męskim imieniem, stosuje męskie końcówki czasowników (mówi: „zrobiłem”, „chciałem”, zamiast „zrobiłam”, „chciałam”). W wieku dojrzewania coraz bardziej nie akceptuje swojego ciała – zwłaszcza rosnących piersi, które próbuje ukryć, np. bandażując je. Brzydzi się własnej miesiączki oraz wszelkich przejawów rodzącej się kobiecości.

W przypadku transseksualizmu typu mężczyzna/kobieta (M/K), czyli transpłciowej kobiety, biologiczny chłopiec zachowuje się jak typowa dziewczynka: chce nosić sukienki, rajstopy i długie włosy, bawi się lalkami, próbuje się malować, stroić, oddaje mocz kucając. Chce, by zwracać się do niego żeńskim imieniem, stosuje żeńskie końcówki czasowników (mówi: „zrobiłam”, „chciałam” zamiast „zrobiłem”, „chciałem”). W wieku dojrzewania nie akceptuje nocnych wytrysków nasienia, pragnie ukryć swój penis pod obcisłymi slipkami.

W wieku dojrzewania dzieci te wybierają na obiekty uczuć najczęściej osoby ich własnej płci biologicznej, czyli płci przeciwnej psychicznie. Nie należy mylić tych wyborów z orientacją homoseksualną, bowiem dziecko homoseksualne akceptuje swoją biologiczną budowę ciała.

Dzieci niejednokrotnie dla zabawy lub ze zwykłej ciekawości przybierają rolę płci przeciwnej. Jeżeli dziecko przejawia tylko sporadycznie zachowania „nie swojej” płci, to prawdopodobnie identyfikuje się z własną płcią biologiczną i nie jest transseksualne.

W późniejszym wieku u osób transseksualnych powyższe objawy utrwalają się oraz pojawia się silne i nieodparte pragnienie operacyjnej zmiany płci biologicznej oraz metrykalnej.

Diagnozowanie transseksualizmu

W diagnozowaniu transseksualizmu podstawowe znaczenie mają badania medyczno-psychologiczne, w tym szeroki zakres badań laboratoryjnych zwłaszcza neuroendokrynnych. Procedura diagnostyczna w pierwszej kolejności obejmuje autobiografię rozwoju transpłciowości, udokumentowaną zdjęciami z różnych okresów życia pokazującymi cechę lub zespół cech kształtującej się płci. Ponadto obejmuje badanie: seksuologiczne, psychologiczne i psychiatryczne. Procedura diagnostyczna uzupełniana jest dwu-, trzyletnim testem „realnego życia” (Real Life Test), czyli sprawdzeniem się transseksualisty w funkcjonowaniu społecznym w roli nowej płci, zgodnie z poczuciem psychicznym, a nie posiadanymi znamionami ciała. Poza tym przeprowadza się konsultacje: psychiatryczną, ginekologiczną, urologiczną i endokrynologiczną.

Wyżej wymieniony tryb postępowania jest uzupełniany badaniem komisyjnym z udziałem: seksuologów, psychiatrów, ginekologów, endokrynologów i psychologów klinicznych.

Przy rozpoznaniu transseksualizmu (i wykluczeniu innych zaburzeń) należy uwzględnić następujące objawy kliniczne: niezgodność między poczuciem psychicznym płci a budową anatomiczną oraz płcią socjalną; stałe, nieodparte pragnienie „bycia kobietą/mężczyzną” – zależnie od stanu faktycznego – co znajduje odbicie w sposobie ubierania się i zachowania oraz w wypełnianiu innych ról społecznych zgodnych z psychicznym poczuciem płci, a niezgodnych ze znamionami ciała; stała dążność do przeprowadzenia „zmiany płci” poprzez skomplikowane zabiegi chirurgiczne, zwykle rozumiane następująco: u transseksualistów typu K/M pomniejszenie lub usunięcie piersi, usunięcie jajników, jajowodów, macicy, pochwy a wszczepienie sztucznie wytworzonego penisa oraz protez jąder. Natomiast u transseksualistów typu M/K usunięcie penisa, jąder i worka mosznowego, a wszczepienie pochwy i powiększenie piersi – w przypadku braku efektów terapii hormonalnej; popęd płciowy skierowany do osób tej samej płci – według znamion ciała – i traktowany przez jednostkę jako heteroseksualny; brak pozytywnych doznań płynących z posiadanych narządów płciowych zewnętrznych; w przypadku braku realizacji oczekiwań co do „zmiany płci” – poczucie ogromnego cierpienia – myśli i próby samobójcze; prawidłowy i zgodny z posiadanymi znamionami ciała kariotyp. Natomiast w pozostałych jednostkach klinicznych stwierdza się odmienne objawy lub ich zestawienie. Na przykład – dla transwestytyzmu charakterystyczne jest przebieranie się w odzież płci odmiennej, przy tym najistotniejszy jest fakt, że w stanie dużego podniecenia seksualnego przez kilkanaście, kilkadziesiąt sekund transwestyta ma poczucie psychicznej przynależności do płci odmiennej; dla transgenderyzmu rezygnacja z leczenia chirurgicznego; z kolei dla homoseksualizmu – odbieranie pozytywnych doznań z narządów płciowych zewnętrznych; dla psychoz – lęk odnoszący się do znamion posiadanej płci i ustępowanie objawów klinicznych po terapii lekami przeciwpsychotycznymi. Socjopaci i psychopaci motywowani są różnymi pragnieniami, między innymi chęcią uzyskania rozgłosu: może to być przyczyną autokastracji lub oszukańczego trybu życia w roli płci odmiennej.

Jakie są sposoby leczenia?

W postępowaniu klinicznym ogromnie ważne jest ustalenie rozpoznania, gdyż dzięki temu można wybrać odpowiedni sposób terapii. Rozpoznanie epizodycznego zaburzenia identyfikacji i roli płciowej pozwala na racjonalizację postępowania leczniczego i zapobiega niepotrzebnemu i nieodwracalnemu zabiegowi chirurgicznemu, który w przyszłości mógłby przynieść wiele cierpienia ludziom, którzy mu się poddali. Osoby objęte programem diagnostyczno-terapeutyczno-rehabilitacyjnym dla transseksualistów zarówno przed leczeniem, w trakcie leczenia, jak i po jego zakończeniu mają możliwość sięgania po porady, konsultacje bądź pozostawania pod opieką psychoterapeuty.

Leczenie transseksualizmu – po uprzednim zakwalifikowaniu komisyjnym polega na prowadzeniu doradztwa, psychoterapii; dokonaniu sądowego sprostowania lub unieważnienia oznaczenia płci w akcie urodzenia; terapii hormonalnej mającej na celu podkreślenie cech fizjologiczno-anatomicznych właściwych płci przeżywanej psychicznie. W szczególnych przypadkach, po wyczerpaniu wszystkich innych metod, stosuje się chirurgiczną zmianę płci. Wymienione metody terapii służą zmniejszeniu cierpienia psychicznego i lepszemu przystosowaniu społecznemu pacjentów do roli zgodnej z ich psychicznym poczuciem płci, eliminują także myśli, próby, czy tendencje samobójcze. Lepsze efekty rehabilitacyjne osiągane są w grupie transseksualistów typu K/M, niż w grupie M/K. Przy tym należy z naciskiem podkreślić, że próby leczenia niezgodne z oczekiwaniami transseksualistów pogłębiają ich konflikt ze środowiskiem społecznym i niejednokrotnie prowadzą do prób samobójczych.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?

Zmiana płci poprzez leczenie hormonalne i zabieg chirurgiczny jest jedynie formą rehabilitacji leczniczej transseksualizmu, ale nie wyleczeniem. Głównym tego powodem jest fakt, iż przyczyna transseksualizmu nie jest znana. Dlatego nie można zagwarantować, że jakaś obecnie znana metoda lecznicza, psychiatryczna, neurochirurgiczna czy psychoendokrynologiczna, przyniesie transseksualiście wyleczenie. W rzeczywistości metody te – każda z osobna – okazywały się nieskuteczne. Poza tym należy mieć na uwadze poważny problem etyczny: prawo pacjenta do świadomej zgody na leczenie, a transseksualiści w sposób jednoznaczny i zdecydowany odrzucają każde inne leczenie, poza operacyjną zmianą płci.

Można zmienić budowę ciała i zależności hormonalne, ale nie można zmienić identyfikacji płciowej człowieka, czyli psychicznego poczucia płci. Zasadniczą sprawą jest to, w jakim kierunku – męskim czy żeńskim – ukształtowała się identyfikacja płciowa. Kierunku tego nie da się zmienić, nawet gdyby wykorzystano w tym celu wszystkie możliwe i dostępne środki współczesnej psychologii i medycyny. Z badań nad jakością życia transseksualistów typu K/M będących w trakcie leczenia lub po leczeniu wynika, że realizowany obecnie w Polsce model pomocy transseksualistom poprawia ich jakość życia w zakresie komfortu psychicznego, zachowań płciowych i seksualnych oraz pełnienia ról w środowisku społecznym. Poza tym zastosowane leczenie zmienia postrzeganie i ocenę życia przez transseksualistów na lepsze. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że im bardziej zaawansowana terapia, tym rzadziej pojawiają się trudności w pracy. Natomiast najczęstszą przyczyną niezadowolenia z efektów leczenia chirurgicznego jest niezmieniony „kobiecy” sposób oddawania moczu (stosowana technika chirurgiczna w zakresie przedłużania cewki moczowej nie spełnia oczekiwań zarówno lekarzy, jak i pacjentów). Konkluzja z uzyskanych wyników przeprowadzonych badań jest taka, że aż 76% badanych na pytanie o skłonność do powtórnego poddania się leczeniu podało, że powtórzyłoby je bez zastrzeżeń. Wyniki przemawiają za koniecznością istnienia programu diagnostyczno-terapeutyczno-rehabilitacyjnego dla transseksualistów w Polsce oraz za potrzebą jego rozwijania i doskonalenia technik zabiegowych z zakresu chirurgii plastycznej.

Rokowanie jest pomyślne pod warunkiem pełnego zrealizowania leczenia farmakologiczno-chirurgicznego z pełnym okresem rehabilitacji i, w uzasadnionych przypadkach, pod opieką psychologiczną.

Co należy robić po zakończeniu leczenia?

Po pełnej realizacji programu diagnostyczno-leczniczo-rehabilitacyjnego pozostaje kontynuacja leczenia hormonalnego do końca życia wraz z badaniami okresowymi (badania laboratoryjne oraz wizyty u lekarza prowadzącego – seksuologa – 2–3 razy w roku). Wizyty kontrolne służą także monitorowaniu stanu psychofizycznego i dokonywaniu ewentualnych korekt leczenia hormonalnego, takich jak zmiana leku. Przy tym istotne jest przestrzeganie regularnego przyjmowania zaleconych leków.

Co robić, aby uniknąć zachorowania?

Obecny stan wiedzy (m.in. brak możliwości prowadzenia badań w okresie prenatalnym) nie pozwala na profilaktykę tego rodzaju zaburzeń.