×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Nowotwory jamy ustnej


Zakład Dydaktyki Medycznej - Wydział Lekarski, Kraków

Co to jest nowotwór i jakie są przyczyny jego rozwoju?

Nowotwór to grupa komórek, które rozrastają się patologicznie (czyli nieprawidłowo) i przestają odpowiadać na fizjologiczne bodźce organizmu, które po zaplanowanej długości życia komórki i liczbie jej podziałów „zmuszają” ją do tzw. zaprogramowanej śmierci. Ponieważ śmierć komórki nowotworowej nie następuje, czasami ulega ona rozrostowi i tworzy się guz (w przypadku nowotworów krwi, takich jak np. białaczki, guz się nie tworzy). Nowotwór – guz lub rak (ta nazwa nie zawsze jest prawidłowa, ponieważ rak to tylko jeden z nowotworów złośliwych) – to zmiana, która może obejmować właściwie wszystkie tkanki ludzkiego organizmu i przyjmuje formę guza, owrzodzenia lub nacieku. Wyróżnia się nowotwory łagodne, miejscowo złośliwe i złośliwe.

Nowotwory łagodne rosną bardzo powoli, są otorebkowane (co oznacza, że są odgraniczone od sąsiednich tkanek rodzajem woreczka), nie naciekają sąsiadujących tkanek (tzn. nie rozprzestrzeniają się na sąsiednie tkanki) oraz nie przerzutują (nie przenoszą się do odległych tkanek, tak jak nowotwory złośliwe, które np. poprzez krew mogą dotrzeć do odległych narządów, jak wątroba, mózg lub kości). Jeśli są wycięte radykalnie (czyli w całości), ich wznowa najczęściej nie następuje (co oznacza, że nie zaczynają ponownie rosnąć w danej lokalizacji).

Kolejną grupę nowotworów stanowią nowotwory miejscowo złośliwe. Mikroskopowo (czyli histologicznie) wyglądają one jak nowotwory niezłośliwe, mogą jednak rosnąć – jak nowotwory złośliwe – oraz tworzyć przerzuty i dawać wznowy.

Ostatni typ – nowotwory złośliwe – mają nieregularny kształt, a nawet mogą być zbudowane z wielu pojedynczych zmian. Często wywołują niegojące się owrzodzenia. Charakterystyczny dla nich jest szybki, dynamiczny wzrost. Te nowotwory dają przerzuty, po ich wycięciu występują wznowy, powodują wyniszczenie organizmu i są najbardziej niebezpieczne. Mogą rosnąć zarówno w głąb tkanek, co jest niewidoczne gołym okiem i dopiero dokładne zbadanie tkanki dotykiem lub na przykład w USG, tomografii komputerowej czy rezonansie magnetycznym pozwala je zauważyć (tak jak w przypadku nowotworów sutka bardzo ważne jest samobadanie i szukanie ewentualnych zgrubień bądź „twardszych” obszarów), lub rosną ponad powierzchnię tkanek, tworząc łatwo zauważalny guz.

Nowotwory jamy ustnej należą do licznej grupy nowotworów występujących w rejonie głowy i szyi. Są to nowotwory:

  • jamy ustnej (dziąseł, języka, dna jamy ustnej, migdałka podniebiennego)
  • wargi
  • nosa i zatok przynosowych
  • ślinianek, czyli gruczołów ślinowych
  • gardła
  • ucha
  • oczodołów
  • tarczycy
  • skóry głowy i szyi
  • krtani
  • węzłów chłonnych szyi
  • podstawy czaszki.

Stomatolog powinien zwracać szczególną uwagę na pierwszych pięć lokalizacji. W tym rejonie mogą występować wszystkie typy nowotworów – niezłośliwe, miejscowo złośliwe oraz złośliwe. Są one również zbudowane z tkanek o różnym stopniu podobieństwa do tkanki wyjściowej (tzw. stopień zróżnicowania nowotworu).

Do rozwoju nowotworów w obrębie jamy ustnej szczególnie predysponują:

  • nadużywanie alkoholu i innych używek
  • palenie tytoniu
  • niedobory pewnych witamin
  • przewlekłe urazy, związane na przykład z nagryzaniem błony śluzowej podniebienia za siekaczami górnymi w przypadku utraty i nieodbudowania zębów bocznych (trzonowych i przedtrzonowych) lub ich silnego starcia, dużych wad zgryzu lub nieprawidłowo wykonanych uzupełnień protetycznych
  • długotrwałe zapalenia, często związane z nieprawidłową higieną jamy ustnej lub protez zębowych (polecam Państwa uwadze artykuły pt. Higiena jamy ustnej dorosłych pacjentów, Zapalenia przyzębia, Jak dbać o protezy ruchome?, punkt 10 oraz film pt. Higiena jamy ustnej)
  • stany przednowotworowe, takie jak gruczołowe zapalenie warg, śródmiąższowe, kiłowe zapalenie warg, rogowacenie czerwone Queyrata, brodawczak, owrzodzenia, leukoplakia, liszaj płaski Wilsona, zespół Plummera i Vinsona, skóra pergaminowa barwnikowa (xeroderma pigmentosum), rogowacenie starcze, róg skórny, dermatozy, blizny, choroba Bowena czy znamię barwnikowe.

Wyżej wymienione czynniki mogą działać samodzielnie lub łącznie, powodując powstawanie nowotworów pierwotnych. Co ważne, w obrębie głowy i szyi mogą się tworzyć nowotwory pierwotne (czyli niezwiązane z wcześniejszą chorobą nowotworową), a także nowotwory wtórne, czyli przerzuty z takich miejsc, jak płuca, nerki, żołądek, sutek, tarczyca itp.

Choroby występujące w tym rejonie, związane z bogatym unaczynieniem głowy, zakażeniami zębów, jak również częstymi urazami, utrudniają wczesną diagnostykę nowotworów, maskując podstawowy objaw nowotworu, jakim jest guz, przez naciek zapalny lub obrzęk wywołany urazem. A przecież wiadomo, że im później nowotwór zostanie rozpoznany, tym trudniejsze i bardziej okaleczające jest jego leczenie.

Jak często występuje?

Aby Państwa nie zanudzić, przytoczę w tym miejscu tylko kilka wartości dotyczących nowotworów głowy i szyi, ze szczególnym uwzględnieniem nowotworów jamy ustnej i warg (zainteresowanych szczegółowymi statystykami odsyłam do strony onkologia.org.pl, na której są publikowane raporty występowania wszystkich nowotworów w Polsce).

Po uwzględnieniu wszystkich nowotworów głowy i szyi stwierdzono, że w 2010 roku mężczyźni najczęściej zapadali na raka krtani (1924 przypadki), raka dna jamy ustnej (348 przypadków) oraz na raka migdałka podniebiennego (341 przypadki). U kobiet najczęściej występowały raki krtani (277), migdałka podniebiennego (121) oraz ślinianki przyusznej (161). W tym samym roku 1358 mężczyzn zmarło z powodu raka krtani, 259 z powodu raka języka oraz 256 raka gardła, 169 kobiet zmarło na raka krtani, 64 raka języka oraz 58 z powodu raka dna jamy ustnej (informacje na podstawie Krajowego Rejestru Nowotworów). Niestety te wartości rosną z roku na rok, szczególnie w odniesieniu do tzw. nowotworów tytoniozależnych. W 1990 roku ogólna liczba zachorowań na nowotwory jamy ustnej i wargi wynosiła 2504 przypadków; zmarło1460 osób.

Częstość występowania nowotworów rośnie z wiekiem i bardziej predysponowani do ich rozwoju są mężczyźni (WAŻNE! Nie oznacza to jednak, że młoda – 20-letnia kobieta – nigdy nie zachoruje np. na nowotwór języka!). Większość nowotworów (89% mężczyzn i 87% kobiet) występuje po 50. roku życia, a szczyt zachorowalności u mężczyzn obserwuje się w 7., natomiast u kobiet po 7. dekadzie życia. Umieralność z powodu choroby nowotworowej jamy ustnej i wargi również rośnie z wiekiem. Wartości przeżycia 5-letniego u chorych na nowotwory wargi, jamy ustnej i gardła wynoszą 47,6% dla mężczyzn i 49,1% dla kobiet. Oznacza to, że tylko 47,6% mężczyzn i 49,1% kobiet, u których zdiagnozowano nowotwór, przeżyje 5 lat. To zatrważające dane.

Jak się objawia?

Objawy wczesne i objawy choroby zaawansowanej

Zwykle początkowe stadium nowotworu może być niezauważalne nie tylko przez chorego, lecz również przez lekarza, co bardzo utrudnia leczenie i pogarsza rokowanie.

Najczęściej najpierw obserwuje się naciek, guz lub niebolesne owrzodzenie, które nie ulega wygojeniu po 3 tygodniach. Owrzodzenia mogą łatwo ulegać uszkodzeniu i krwawić. Do innych objawów wskazujących na rozwój nowotworu można zaliczyć (o ile objaw utrzymuje się CO NAJMNIEJ PRZEZ 3 TYGODNIE, konieczność jest konsultacja specjalisty!):

  • bolesne lub utrudnione przełykanie
  • ból gardła
  • chrypkę
  • ból języka
  • niegojące się rany w obrębie jamy ustnej lub plamy na błonie śluzowej
  • jednostronną wydzielinę (może być krwista) i/lub niedrożność nosa
  • obrzęk szyi.

Ponadto na występowanie nowotworów w obrębie tkanek głowy i szyi wskazują:

  • nagły brak dopasowania protezy
  • guz występujący w okolicy ucha połączony z niedowładem nerwy twarzowego (czyli np. opadaniem kącika ust)
  • rozchwianie zdrowych zębów
  • przemieszczenie gałki ocznej
  • pakiet (czyli kilka) powiększonych węzłów chłonnych szyi
  • ból występujący dopiero w momencie, gdy nowotwór rozwija się w okolicy nerwów i je nacieka – często jest to pierwszy objaw choroby, który zauważa pacjent
  • w przypadku niektórych nowotworów gorączka o charakterze septycznym (czyli na przemian rosnąca i malejąca); tutaj jednak muszę zaznaczyć, że gorączka może wynikać również ze współistnienia nowotworu i stanu zapalnego, i wtedy ma inny przebieg
  • wyniszczenie nowotworowe (kacheksja nowotworowa), najczęściej związane ze znacznie zaawansowanymi nowotworami; czasami spadek masy ciała wiąże się z rozwojem nowotworu utrudniającego odżywianie, jak na przykład nowotwór języka
  • krwotoki, czasami bardzo rozległe, niekiedy związane z uszkodzeniem owrzodzeń lub naczyń krwionośnych
  • w niektórych lokalizacjach nowotworu mogą się pojawić problemy z oddychaniem, wynikające z zamknięcia np. krtani przez guz nowotworowy.

Co robić w razie wystąpienia objawów?

Co można zrobić w domu, a kiedy należy udać się do lekarza lub wezwać pogotowie?

W przypadku stwierdzenia powyższych objawów zawsze warto zasięgnąć opinii lekarza. Nowotwory występujące w obrębie jamy ustnej, warg, głowy i szyi są często bardzo niebezpieczne, ale nawet te łagodne mogą wpływać na powstanie nieestetycznych deformacji. Również zabiegi, w trakcie których te nowotwory są usuwane, mogą duże bardzo zmienić wygląd jamy ustnej czy jej czynność. Na przykład usunięcie rozległego owrzodzenia na wardze wiąże się z operacją całych ust, a w rezultacie ich otwieranie jest utrudnione (np. operacja Karapandziča). Rozległość operacji wiąże się z koniecznością usunięcia dużej części wargi, aby uzyskać pewność, że guz nie nacieka sąsiadujących tkanek.

Dlatego też tak ważne jest jak najwcześniejsze wykrycie nowotworu. Przed wizytą warto ustalić, jak długo trwają objawy, ponieważ na pewno będzie to jedno z pytań, jakie zada lekarz.

Jak lekarz stawia diagnozę?

Podstawą każdej interwencji lekarskiej jest zebranie dokładnego wywiadu – informacji dotyczących wieku, wykonywanego zawodu oraz stanowiska pracy (aby określić ew. narażenie na czynniki predysponujące – np. pracownicy przemysłu chemicznego, narażeni na działanie amin aromatycznych, jak np. benzydyny, należą do grupy ryzyka wystąpienia raka pęcherza moczowego, stres w pracy może powodować zagryzanie policzków, co jako przewlekły uraz bywa czynnikiem predysponującym do rozwoju nowotworu) oraz warunki mieszkaniowe (np. mieszkanie w bloku z cegły, płyty, ogrzewanie itp.). Następnie lekarz pyta o długość trwania objawów, ich nasilenie, występowanie podobnych objawów w przeszłości, palenie tytoniu, nagły spadek masy ciała i jej wahania oraz występowanie jakichkolwiek nowotworów w rodzinie (obciążenie dziedziczne).

Dalsze badanie lekarskie polega na obejrzeniu i obmacaniu zmiany, węzłów chłonnych, nerwów oraz układu kostnego, do którego często przerzutują nowotwory głowy i szyi. W badaniu lekarz określi umiejscowienie zmiany, jej wielkość, spoistość (czyli twardość lub sprężystość guza), zabarwienie, temperaturę, bolesność, przesuwalność względem podłoża oraz stosunek do sąsiadujących tkanek i narządów. Zbada również stan węzłów chłonnych. Badanie węzłów chłonnych jest bardzo ważne, ponieważ to do nich najczęściej w pierwszej kolejności występują przerzuty. Podstawową zasadą badania dotykiem jest zachowanie delikatności, aby nie spowodować urazu mechanicznego nowotworu i rozprzestrzenienia się jego komórek do sąsiednich lub nawet odległych tkanek.

Badania laboratoryjne, takie jak morfologia krwi, układ białokrwinkowy, OB, mocz, stężenie białek, wapnia, fosforu i innych związków we krwi oraz badanie szpiku kostnego są pomocne w wykrywaniu nowotworów.

W diagnostyce onkologicznej stosuje się badania nieinwazyjne, takie jak zdjęcia rentgenowskie pantomograficzne, zgryzowe, tomografię komputerową, rezonans magnetyczny, scyntygrafia czy USG, oraz badania inwazyjne, na przykład badanie histologiczne wycinków oraz bioptatów uzyskanych z biopsji zarówno grubo-, jak i cienkoigłowej. Nie w każdym wypadku można zastosować badania inwazyjne – w przypadku czerniaków jest to zabronione, chyba że w trakcie jednego zabiegu wytnie się całą zmianę. W niektórych przypadkach można również wykonać cytologię – badanie mikroskopowe wymazu pobranego ze zmiany nowotworowej.

Jakie są sposoby leczenia?

Leczenie onkologiczne planują zespoły wielospecjalistyczne, obejmujące onkologów, chirurgów twarzowo-szczękowych, okulistów, laryngologów, neurochirurgów i lekarzy innych specjalności zależnie od lokalizacji nowotworu.

Sposoby leczenia:

  • Leczenie radykalne, czyli doszczętne, cechuje najlepsze rokowanie. Cel leczenia radykalnego stanowi całkowite usunięcie tkanek zmienionych nowotworowo i całkowite wyleczenie chorego.
  • Leczenie paliatywne, czyli łagodzące, ma na celu zahamowanie wzrostu nowotworu przez jego częściowe usunięcie lub zniszczenie.
  • Leczenie objawowe, czyli mające na celu zmniejszanie dolegliwości wywołanych nowotworem. Może ono polegać na stosowaniu leków przeciwbólowych, przeciwzapalnych, wzmacniających, umożliwienie oddychania przez wykonanie otworu do tchawicy na przedniej ścianie szyi (tzw. zabieg tracheotomii, prowadzący do wytworzenia tracheostomii) czy podwiązanie naczyń przy rozległych krwotokach.

W obrębie jamy ustnej, warg, głowy i szyi najczęściej stosuje się leczenie operacyjne, polegające na wycięciu zmiany. Im wcześniej nowotwór zostanie wykryty, tym większa szansa na wycięcie zmiany w całości. Dodatkowo, ze względu na miejsce występowania nowotworów w obszarze estetycznym, bardzo istotna jest możliwość wycięcia guza bez znacznej deformacji twarzy.

Przed usunięciem guza dokładnie planuje się przebieg operacji. Wykorzystuje się w tym celu wyniki badań nieinwazyjnych. W przypadku nowotworów tkanek miękkich może to być badanie wzrokiem, dotykiem czy na przykład wynik rezonansu magnetycznego. Do planowania zabiegów w obrębie tkanek twardych w większości przypadków wykorzystuje się tomografię komputerową. Pomimo starannego planowania w wielu sytuacjach bardzo trudno odróżnić zdrowe tkanki od tkanek zmienionych nowotworowo. W takich wypadkach wykonuje się badanie intra operationem, czyli krótko intra, w celu sprawdzenia, czy cała masa nowotworu została wycięta. Po zabiegu przeprowadza się standardowe badanie histopatologiczne, aby potwierdzić wynik intra – w 96% jest on prawidłowy. Muszę jednak podkreślić, że nawet potwierdzenie histopatologiczne usunięcia całej zmiany nie oznacza 100% wyleczenia, ponieważ choćby jedna „zabłąkana” komórka z czasem może się rozmnożyć tak bardzo, że „odbuduje” nowotwór jako wznowę lub wywoła przerzut odległy.

Kolejny sposób leczenia nowotworów w obrębie głowy i szyi to stosowanie naświetlań (czyli radioterapia) oraz czasami chemioterapia. W zależności od stopnia zaawansowania i rodzaju nowotworu lekarz planuje odpowiedni rodzaj terapii.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?

Rokowanie różni się w zależności od stopnia zaawansowania nowotworu. We wczesnym stadium części z nich wyleczenie jest pewne. Po niewielkim zabiegu chirurgicznym wielu pacjentów bez uszczerbku na zdrowiu wraca do pełnej sprawności. Możliwości niestety się zmniejszają w przypadku bardziej zaawansowanych zmian oraz nowotworów szczególnie złośliwych. W każdym wypadku najlepiej zapytać lekarza prowadzącego, jak on ocenia rokowanie.

Co trzeba zrobić po zakończeniu leczenia?

Najważniejsze jest przestrzeganie zaleceń lekarza prowadzącego i terminów wizyt kontrolnych. Uważa się, że najbardziej newralgiczny okres obejmuje 5 lat, co jednak nie oznacza, że jeśli lekarz prowadzący zaleci w szóstym roku od usunięcia wizyty co 3 miesiące, to są one bezcelowe. Niniejszy artykuł jedynie z grubsza naświetla problemy występowania nowotworów w obszarze jamy ustnej, głowy i szyi – najważniejsze są zalecenia lekarza, na przykład chirurga twarzowo-szczękowego. Każdy nowotwór jest inny i to, co zalecono na przykład sąsiadce, nie ma zastosowania u Państwa.

A dlaczego wizyty kontrolne i stosowanie się do zaleceń mają takie duże znaczenie? Dlatego, że nawet w przypadku nowotworów łagodnych lekarze podczas nich obserwują, czy nie występują wznowy lub przerzuty. W nowotworach złośliwych zdarzają się one dużo częściej i wczesne wykrycie zmian i podjęcie leczenia lepiej rokuje!

Co robić, aby uniknąć zachorowania?

Warto raz jeszcze podkreślić znaczenie prawidłowej higieny jamy ustnej (w artykule pt. Higiena jamy ustnej dorosłych pacjentów i filmie pt. Higiena jamy ustnej znajdą Państwo informację o tym, jak prawidłowo dbać o higienę jamy ustnej). Jak już wcześniej wspomniałam, przewlekły stan zapalny w jamie ustnej może predysponować do rozwoju zmian nowotworowych. Brak należytej higieny jamy ustnej jest najprostszą drogą do rozwoju stanu zapalnego jamy ustnej (więcej na ten temat znajdą Państwo w artykule pt. Zapalenia przyzębiaJak dbać o protezy ruchome?, punkt 10). Poza zachowaniem prawidłowej higieny można również wyeliminować czynniki ryzyka, czyli nadużywanie alkoholu i innych używek, palenie tytoniu, niedobory pewnych witamin oraz przewlekłe urazy.

Leczenie stanów przednowotworowych i predysponujących do rozwoju nowotworów oraz regularne wizyty u lekarzy specjalistów zmniejszają ryzyko rozwoju zaawansowanych zmian nowotworowych.

15.03.2017
Wybrane treści dla Ciebie
  • Rak jamy ustnej
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta