Od momentu, kiedy w 1988 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wydała rezolucję zmierzającą do światowej eradykacji poliomyelitis (polio) i wprowadzenia powszechnych szczepień doustną szczepionką przeciwko polio (OPV) – najczęściej „żywą” szczepionką 3-walentną zawierającą typ 1, 2, 3 wirusa poliomyelitis (tOPV) – zachorowania wywołane przez „dziki” wirus polio (WPV) zostały opanowane we wszystkich krajach z wyjątkiem: Afganistanu, Nigerii i Pakistanu (p. także: Czy jesteśmy blisko całkowitej eradykacji poliomyelitis?).
Od 1999 roku nie odnotowano żadnego przypadku polio wywołanego przez „dziki” wirus typu 2 (WPV2), a za ponad 97% spośród 668 przypadków polio pochodzenia szczepionkowego (VDPVs), które odnotowano na całym świecie od 2006 roku, odpowiadał wirus polio typu 2 pochodzący z OPV (cVDPV2s).
W związku z obecną sytuacją epidemiologiczną polio na świecie i strategią przyjętą w „Polio Eradication and Endgame Strategic Plan 2013–2018” (WHO) kolejnym krokiem zmierzającym do całkowitej eradykacji polio i mającym na celu wyeliminowanie przypadków VDPVs jest zaprzestanie stosowania szczepionki tOPV we wszystkich krajach członkowskich WHO do kwietnia 2016 roku i zastąpienie jej doustną szczepionką 2-walentną, zawierającą tylko typ 1 i 3 wirusa (bOPV). Drugim istotnym działaniem jest wprowadzenie do powszechnych programów szczepień wszystkich 196 krajów członkowskich WHO co najmniej 1 dawki inaktywowanej szczepionki przeciwko polio (IPV).
Zgodnie z danymi uzyskanymi w czerwcu 2015 roku, w 90 (46%) spośród 196 krajów członkowskich WHO stosuje się obecnie szczepionkę IPV, 102 (53%) ustaliły datę wprowadzenia szczepień IPV, a 2 (1%) zamierzają wprowadzić szczepienia IPV jeszcze w 2015 r., choć nie podano jeszcze dokładnej daty (w Polsce zgodnie z zaleceniami Polskiego Komitetu Certyfikacji Eradykacji Poliomyelitis, w celu wyeliminowania zachorowań towarzyszących szczepieniom, wprowadzono dla wszystkich niemowląt szczepionkę inaktywowaną (IPV) jako pierwsze 3 dawki szczepienia. Szczepienie podstawowe szczepionką inaktywowaną IPV obejmuje dwie dawki w 1. roku życia oraz trzecią, uzupełniającą, w 2. roku życia. W 6. roku życia w ramach szczepienia przypominającego podaje się doustnie szczepionkę „żywą” tOPV; taka strategia szczepienia eliminuje ryzyko polio wywołanego przez VDPVs u szczepionych niemowląt i dzieci, jednak nadal wiąże się z minimalnym ryzykiem takich zachorowań u nieszczepionych osób z kontaktu z dzieckiem, które otrzymało OPV – przyp. red. [p. Program Szczepień Ochronnych w Polsce na 2015 rok]).
Wśród 106 krajów, które obecnie stosują w powszechnym programie szczepień wyłącznie szczepionkę OPV, 102 planują wprowadzenie szczepionki IPV – 6 w II kwartale, 32 w III kwartale, a 41 w IV kwartale 2015 roku oraz 22 w I kwartale 2016 roku.
Przejście ze stosowania tOPV na bOPV powinno dotyczyć zarówno szczepienia podstawowego, jak i szczepień wychwytujących. Kraje stosujące tOPV powinny kontynuować podawanie szczepienia w ramach powszechnych programów szczepień do daty całkowitej zmiany preparatu (kwiecień 2016 r.), a do tego czasu przeznaczyć bOPV jedynie na realizację szczepień wychwytujących. Od kwietnia 2016 roku należy stosować wyłącznie bOPV. Zgodnie z wytycznymi SAGE, opóźnienie daty przejścia będzie możliwe wyłącznie w przypadku stwierdzenia (w październiku 2015 r.) dużego ryzyka rozprzestrzenienia się VDPV2. Ponadto zgodnie z „Global action plan to minimize poliovirus facility-associated risk after type-specific eradication of wild polioviruses and sequential cessation of routine OPV use” WPV2 i cVDPV2 wykorzystywane w celach badawczych lub w celach produkcyjnych zostaną zniszczone do końca 2015 roku.
Eksperci WHO zaznaczają, że przejście ze zastosowania tOPV na bOPV na całym świecie wymaga skoordynowanych działań wszystkich krajów stosujących aktualnie tOPV. Zwracają również uwagę, że chociaż bOPV w większości krajów jest zarejestrowana, to w niektórych nadal brakuje oficjalnych pozwoleń na jej stosowanie. W związku z tym WHO apeluje do wszystkich krajów o przyspieszenie procedur licencyjnych szczepionki bOPV, a jeżeli przejście na stosowanie bOPV nastąpi przed datą zakończenia procedury licencyjnej, możliwe będzie wydanie tymczasowego zezwolenia na stosowanie bOPV w oparciu o wstępną kwalifikację WHO.
– WHO proponuje racjonalną strategię zwiększającą bezpieczeństwo powszechnych szczepień przeciwko poliomyelitis, przy jednoczesnym zachowaniu ich skuteczności – komentuje zalecenia WHO prof. Jacek Wysocki, kierownik Katedry i Zakładu Profilaktyki Zdrowotnej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Przewodniczący Polskiego Towarzystwa Wakcynologii. – Z jednej strony rozszerza stosowanie szczepionki inaktywowanej (IPV), która nadal zawiera wszystkie 3 typy wirusa, a z drugiej wycofuje z OPV wirusa typu 2., proponując w zamian szczepionkę 2-walentną (bOPV). Kwiecień 2016 roku to będzie historyczny moment w dziejach wakcynologii – dodaje. – Choć w polskim PSO podstawą uodpornienia dzieci w 1. i 2. roku życia jest IPV, jako dawkę przypominającą w 6. roku życia nadal stosuje się jednak tOPV. Stosowanie OPV w polskim PSO budzi szerokie dyskusje wśród ekspertów – przypomina prof. Wysocki. – Jedynym argumentem za jej utrzymaniem było lepsze zabezpieczenie przed bezobjawowym krążeniem wirusa polio w populacji, co jest możliwe po dłuższym okresie stosowania wyłącznie IPV. IPV dobrze zabezpiecza przed wiremią, ale nie zapobiega całkowicie lokalnej replikacji wirusa w jelitach. Sugerują to obserwacje dokonane w Izraelu, gdzie w ściekach wykrywano szczepy „dzikiego” wirusa polio typu 1, choć nie obserwowano wywołanych przez niego porażeń wiotkich. Z drugiej jednak strony, używanie OPV wiąże się ze stałym wprowadzaniem do środowiska cVDPVs, co nie przyspiesza całkowitej eradykacji polio – argumentuje profesor. – W świetle zaleceń WHO nasze Ministerstwo Zdrowia i Główny Inspektor Sanitarny muszą podjąć decyzję już przy konstruowaniu PSO na 2016 rok, czy w 6. roku życia tOPV zostanie zastąpiona przez bOPV, czy też moment ten zostanie wykorzystany do całkowitego wycofania się w naszym kraju z OPV i stosowania – także jako dawki przypominającej – wyłącznie IPV. Środowisko pediatrów i specjalistów chorób zakaźnych, także skupionych w Polskim Towarzystwie Wakcynologii, już od dłuższego czasu sugeruje odejście od używania OPV w naszym PSO. Powodem jest niepokój, aby świeżo zaszczepione dzieci w 6. roku życia nie stwarzały zagrożenia dla jeszcze nieuodpornionych niemowląt – podsumowuje prof. Wysocki.
– Wycofanie OPV i prowadzenie cyklu szczepień wyłącznie szczepionką IPV w polskim PSO to rzeczywiście główny postulat wielu środowisk eksperckich i lekarskich. Propozycje modyfikacji PSO na 2016 rok także zawierają ten postulat, ale na ostateczny kształt PSO na 2016 rok musimy poczekać jeszcze kilka miesięcy – konstatuje dr n. med. Iwona Paradowska-Stankiewicz z Zakładu Epidemiologii Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego-Państwowego Zakładu Higieny, Konsultant Krajowy w dziedzinie epidemiologii.
– Wspomniane powyżej obserwacje z Izraela przemawiają także za tym, aby nadal badać i monitorować występowanie wirusów polio w środowisku. Ewentualne pojawianie się dzikich szczepów wirusa polio typu 2 mogłoby zmuszać do podejmowania lokalnych działań doraźnych. Przedstawione wydarzenia związane z planem eradykacji poliomyelitis na świecie potwierdzają raz jeszcze, że racjonalne stosowanie szczepionek musi się opierać na wynikach dobrze zaplanowanych i systematycznie prowadzonych badań naukowych – podkreśla na zakończenie prof. Wysocki.
