Zobacz również: Ogólne wytyczne dotyczące szczepień ochronnych – cz. 1. Zalecenia ACIP
Ogólne wytyczne dotyczące szczepień ochronnych – cz. 3. Zalecenia ACIP
Ogólne wytyczne dotyczące szczepień ochronnych – cz. 4. Zalecenia ACIP
Opracowali: lek. Iwona Rywczak, dr med. Piotr Sawiec, dr med. Jacek Mrukowicz
Skróty: DTPa – szczepionka przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (bezkomórkowa), dTpa – szczepionka zawierająca toksoid tężcowy, zmniejszoną dawkę toksoidu błoniczego i bezkomórkowe komponenty krztuśca (dla młodzieży i dorosłych), DTPw – szczepionka przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (całokomórkowa), MMR – szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce, MMRV – szczepionka skojarzona przeciwko odrze, śwince, różyczce i ospie wietrznej, NOP – niepożądany odczyn poszczepienny
Przeciwwskazania oraz sytuacje wymagające zachowania szczególnej ostrożności
Definicje
Przeciwwskazanie – stan, w którym ze względu na ryzyko wystąpienia ciężkich niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP) należy zrezygnować ze szczepienia (dawniej tzw. przeciwwskazanie bezwzględne – przyp. red.).
Sytuacja wymagająca zachowania szczególnej ostrożności (dawniej tzw. przeciwwskazanie względne – przyp. red.) – stan, który wiąże się z ryzykiem wystąpienia ciężkiego NOP po szczepieniu (np. szczepienie przeciwko grypie osoby, u której wystąpił zespoł Guillaina i Barryégo w ciągu 6 tygodni po poprzedniej dawce szczepionki przeciwko grypie) lub istotnego upośledzenia odporności poszczepiennej (np. podanie szczepionki przeciwko odrze osobie, której niedawno przetoczono krew). W takich przypadkach zwiększa się ryzyko wystąpienia reakcji poszczepiennej cięższej niż można by się było tego spodziewać w innej sytuacji, jednak jest ono mniejsze niż w stanach będących przeciwwskazaniem do szczepienia, a korzyści ze szczepienia (zmniejszenie ryzyka ciężkich powikłań choroby zakaźnej) w wielu sytuacjach znacznie przewyższają ryzyko i konsekwencje NOP. Ustalono standardy przeprowadzania szczepień ochronnych u dzieci z uwzględnieniem rzeczywistych przeciwwskazań oraz sytuacji wymagających zachowania ostrożności. Poniżej przedstawiono zalecenia ogólne oraz dotyczące wybranych szczepień (szczegółowe informacje dla poszczególnych szczepionek – p. tab.).
Przeciwwskazania
- W razie wystąpienia ciężkiej, ogólnoustrojowej reakcji alergicznej (anafilaktycznej) po podaniu poprzedniej dawki szczepionki lub jakiegokolwiek jej składnika nie należy podawać kolejnej dawki tej szczepionki.
Uniwersalnym przeciwwskazaniem, tzn. dotyczącym wszystkich szczepionek, jest wystąpienie ciężkiej, ogólnoustrojowej reakcji alergicznej po podaniu poprzedniej dawki danej szczepionki lub któregokolwiek z jej składników (jeżeli chory nie został do tej pory odczulony). Na przykład szczepionki przeciwko grypie mogą wywołać wstrząs anafilaktyczny (a nawet zgon) u osób z ciężką alergią na białko jaja kurzego (nie dotyczy to preparatów, w których produkcji wirusy są namnażane w hodowli komórkowej, a nie na zarodkach jaj kurzych – przyp. red.).
- Podawanie szczepionek zawierających żywe drobnoustroje jest przeciwwskazane u osób z ciężkim niedoborem odporności.
Osoby z ciężkim niedoborem odporności z założenia nie powinny otrzymywać szczepionek zawierających żywe drobnoustroje. W przypadku niedoborów odporności przebiegających bez objawów klinicznych (np. bezobjawowe zakażenie HIV) należy rozważyć ryzyko i korzyści wynikające z podania niektórych „żywych” szczepionek.
- Wystąpienie encefalopatii po podaniu szczepionki zawierającej komponentę krztuścową stanowi przeciwwskazanie do podania kolejnej dawki.
Dzieciom, u których w ciągu 7 dni po podaniu całokomórkowej (DTPw) lub bezkomórkowej (DTPa, dTpa) szczepionki przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi wystąpiła encefalopatia i nie można jej wytłumaczyć inną przyczyną, nie należy podawać kolejnych dawek szczepionek zawierających komponentę krztuścową.
- Szczepionki zawierające „żywe” wirusy są przeciwwskazane u kobiet w ciąży. Podając jakąkolwiek szczepionkę kobiecie w ciąży, należy rozważyć potencjalne korzyści i ryzyko zarówno dla kobiety, jak i płodu.
Teoretycznie szczepionki zawierające „żywe” wirusy mogą być niebezpieczne dla płodu, dlatego nie należy ich podawać kobietom w ciąży.
Sytuacje wymagające zachowania szczególnej ostrożności
- W przypadku sytuacji wymagającej zachowania szczególnej ostrożności szczepienie należy opóźnić do czasu poprawy stanu pacjenta lub wyjaśnienia wątpliwości. Jeżeli jednak korzyści wynikające ze szczepienia przewyższają ryzyko wystąpienia NOP i jego konsekwencje, to można je wykonać.
Przykładem jest rozważenie zaszczepienia w czasie epidemii choroby zakaźnej osoby, u której wystąpił NOP po poprzedniej dawce tej szczepionki, jeżeli ryzyko i konsekwencje powikłań w razie zachorowania przewyższają ryzyko związane ze szczepieniem. Większość sytuacji wymagających zachowania szczególnej ostrożności ma charakter przejściowy, dlatego szczepienie można wykonać w późniejszym terminie.
- Nie należy opóźniać szczepienia w przypadku wystąpienia łagodnej choroby dróg oddechowych lub innej ostrej choroby o lekkim przebiegu z gorączką lub bez niej.
Łagodnie przebiegająca ostra choroba (np. biegunka lub łagodne infekcyjne zapalenie górnych dróg oddechowych z gorączką lub bez niej) nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia. Udowodniono, że takie postępowanie jest bezpieczne i skuteczne. Wykazano, że rutynowa rezygnacja ze szczepienia dzieci z powodu łagodnej choroby może istotnie zakłócić i utrudnić realizację programu szczepień. Jeżeli istnieje ryzyko, że rodzice nie zgłoszą się z dzieckiem ponownie w wyznaczonym terminie, należy dołożyć wszelkich starań, aby wykorzystać do szczepienia każdą nadarzającą się okazję.
- Osoby czasowo zwolnione ze szczepienia z powodu ostrej choroby o umiarkowanym lub ciężkim przebiegu należy zaszczepić jak najszybciej po wyzdrowieniu i po wykluczeniu przeciwwskazań.
Decyzję o wykonaniu lub opóźnieniu szczepienia ze względu na aktualną lub niedawną chorobę o ostrym przebiegu należy podjąć w zależności od ciężkości objawów oraz etiologii choroby. Szczególną ostrożność w odniesieniu do wszystkich szczepionek należy zachować w przypadku ostrej choroby o umiarkowanym lub ciężkim przebiegu z gorączką lub bez gorączki. Postępowanie takie zapobiega nałożeniu się NOP na współistniejącą chorobę oraz pozwala odróżnić objawy choroby od ewentualnych NOP.
- Należy zebrać dokładny wywiad dotyczący reakcji po wcześniejszych szczepieniach, szczególnie zawierających komponentę krztuścową.
Względnie dużo swoistych przeciwwskazań oraz sytuacji wymagających zachowania szczególnej ostrożności dotyczy szczepionki przeciwko krztuścowi (tab.). Należy zachować szczególną ostrożność podczas szczepienia dziecka szczepionką DTP, u którego:
- w ciągu 48 godzin po poprzedniej dawce wystąpiła gorączka >40,5°C, nieukojony płacz (co najmniej przez 3 h), zapaść lub stan podobny do wstrząsu (tzw. zespół hipotoniczno-hiporeaktywny [gdy reakcje takie wystąpiły po DTPw, można rozważyć kontynuację szczepienia szczepionką DTPa – przyp. red.]);
- w ciągu 3 dni po poprzedniej dawce DTPw lub DTPa wystąpiły drgawki.
Przed podaniem kolejnej dawki szczepionki przeciwko krztuścowi należy rozważyć indywidualne ryzyko i korzyści. Szczepienie może być konieczne w przypadku zwiększonego ryzyka zachorowania na krztusiec (np. podczas epidemii krztuśca lub dużej zachorowalności na krztusiec na danym terenie).
- Nie zaleca się podawania żadnej szczepionki przeciwko krztuścowi niemowlętom z postępującą chorobą neurologiczną.
- Dodatni wywiad rodzinny lub osobniczy w kierunku drgawek jest wskazaniem do zachowania szczególnej ostrożności w przypadku wyboru poczwórnie skojarzonej szczepionki przeciwko odrze, śwince, różyczce i ospie wietrznej (MMRV).
- Należy bardzo starannie rozpoznawać rzeczywiste przeciwwskazania do szczepienia i sytuacje wymagające zachowania szczególnej ostrożności.
- biegunka, łagodne choroby górnych dróg oddechowych (w tym zapalenie ucha środkowego) z gorączką lub bez niej,
- łagodne lub umiarkowane reakcje miejscowe po podaniu poprzedniej dawki szczepionki,
- antybiotykoterapia,
- rekonwalescencja po przebyciu choroby o ostrym przebiegu (np. po ospie wietrznej – przyp. red.).
- Lekarz powinien ocenić przed każdym szczepieniem, czy u pacjenta nie występują przeciwwskazania i sytuacje wymagające zachowania szczególnej ostrożności (p. Med. Prakt. Szczepienia 1/2012, s. 51–58 – przyp. red.).
- Podczas szczepienia pacjent – zwłaszcza nastoletni lub młody dorosły – powinien siedzieć oparty lub leżeć, a po zaszczepieniu personel medyczny powinien go pozostawić w takiej pozycji i obserwować przez co najmniej 15 minut. Jeżeli dojdzie do omdlenia, pacjenta należy kontrolować do chwili ustąpienia objawów.
- Cały personel zajmujący się szczepieniami należy koniecznie zapoznać z procedurami leczenia reakcji anafilaktycznej, a w placówkach medycznych, w których są realizowane szczepienia, zapewnić możliwość takiego leczenia.
- Podstawowym lekiem w leczeniu anafilaksji jest adrenalina.
- Rodziców, opiekunów, przedstawicieli prawnych oraz nastoletnich i dorosłych pacjentów należy w przystępny sposób rzetelnie informować o korzyściach i ryzyku związanych ze szczepieniami.
- Lekarze i pielęgniarki realizujący szczepienia powinni odbyć szkolenie w zakresie rozmowy o korzyściach i bezpieczeństwie szczepień, aby wiedzieć, jak umiejętnie rozwiać ewentualne wątpliwości pacjentów.
- W dokumentacji medycznej pacjenta należy odnotowywać fakt przeprowadzenia takich rozmów oraz odmowy poddania się niektórym szczepieniom (tzw. świadoma odmowa).
U niemowląt z postępującą chorobą neurologiczną (np. zespołem Westa, niekontrolowaną padaczką, postępującą encefalopatią) należy opóźnić szczepienie przeciwko krztuścowi (zarówno DTPw, jak i DTPa) do czasu ustabilizowania się stanu neurologicznego. Jeżeli choroba ma zdecydowanie postępujący charakter i nie uda się osiągnąć stabilizacji, należy całkowicie zrezygnować ze szczepienia przeciwko krztuścowi.
W niedawno przeprowadzonym badaniu stwierdzono, że ryzyko wystąpienia drgawek gorączkowych w 2. roku życia po pierwszej dawce MMRV jest większe niż po podaniu (nawet podczas jednej wizyty) MMR i monowalentnej szczepionki przeciwko ospie wietrznej (ryzyko bezwzględne jest jednak małe, śr. 1 napad drgawek gorączkowych/2300 szczepionych dzieci – przyp. red.).
Lekarze oraz pozostały personel służby zdrowia niekiedy błędnie interpretują niektóre choroby lub okoliczności jako sytuacje wymagające zachowania szczególnej ostrożności lub przeciwwskazania do wykonania szczepień. Te błędne przekonania mogą się przyczynić do zaprzepaszczenia szansy podania zalecanych dawek szczepionek. Do najczęstszych stanów klinicznych błędnie traktowanych jako przeciwwskazania do szczepienia należą:
Zdarzają się też sytuacje odwrotne, w których nie dostrzega się rzeczywistych przeciwwskazań do szczepień lub sytuacji wymagających zachowania szczególnej ostrożności (p. wyżej uwagi nt. szczepienia przeciwko krztuścowi). Zwiększa się wtedy ryzyko wystąpienia NOP.
Tabela. Rzeczywiste przeciwwskazania, sytuacje wymagające zachowania szczególnej ostrożności oraz fałszywe opinie o przeciwwskazaniach dotyczące poszczególnych szczepionek
Zapobieganie i postępowanie w przypadku niepożądanych odczynów poszczepiennych
NOP to niekorzystna reakcja występująca po szczepieniu, którą może spowodować szczepionka lub sam zabieg szczepienia. Klasyfikacja NOP obejmuje trzy podstawowe kategorie: (1) miejscowe – najczęstsze, mają najłagodniejszy przebieg; (2) ogólnoustrojowe (np. gorączka) – występują rzadziej niż miejscowe; (3) alergiczne – ciężkie reakcje alergiczne (np. wstrząs anafilaktyczny) są najrzadsze, ale mają najcięższy przebieg.
Poważne i ciężkie NOP występują rzadko.
Zapobieganie
Po szczepieniu może dojść do omdlenia (zazwyczaj w wyniku reakcji wazowagalnej lub odruchowego rozszerzenia naczyń krwionośnych [w reakcji na ukłucie lub widok krwi – przyp. red.]), które najczęściej zdarza się u młodzieży i młodych dorosłych. Około 14% pacjentów po omdleniu wymagało następczej hospitalizacji na skutek odniesionego w wyniku upadku urazu (niekiedy ciężkiego, np. złamania kości czaszki lub krwawienia wewnątrzczaszkowego) lub w celu dalszej diagnostyki. Aż 63% omdleń miało miejsce w ciągu pierwszych 5 minut po szczepieniu, a 89% w ciągu 15 minut.
Leczenie ostrych odczynów poszczepiennych
Po szczepieniu rzadko występują reakcje anafilaktyczne, jednak ze względu na ich gwałtowny początek i zagrożenie życia cały personel odpowiedzialny za szczepienia musi perfekcyjnie znać procedurę postępowania w stanach naglących oraz przejść szkolenie w zakresie resuscytacji krążeniowo-oddechowej. Należy zapewnić możliwość natychmiastowego użycia adrenaliny oraz sprzętu niezbędnego do utrzymania drożności dróg oddechowych.
Reakcja anafilaktyczna zazwyczaj występuje kilka minut po podaniu szczepionki. Szybkie rozpoznanie oraz rozpoczęcie skutecznego leczenia w przypadku ogólnoustrojowej reakcji anafilaktycznej jest niezbędne, aby zapobiec rozwojowi wstrząsu anafilaktycznego. Objawami rozpoczynającej się reakcji anafilaktycznej są: nagłe zaczerwienie skory, obrzęk twarzy, pokrzywka, świąd, obrzęk w obrębie jamy ustnej lub gardła, świszczący oddech oraz trudności w oddychaniu. Podstawowym lekiem w leczeniu reakcji anafilaktycznej jest adrenalina. Konieczne może być zastosowanie innych leków (szczegółowe informacje dotyczące leczenia anafilaksji p. Med. Prakt. Pediatr. 5/2006, s. 69–85 – przyp. red.). Chorego, u którego wystąpiła reakcja anafilaktyczna, należy natychmiastowy przetransportować do szpitala w celu dalszej diagnostyki i leczenia.
Zgłaszanie niepożądanych odczynów poszczepiennych
Zalecamy, aby lekarze – zgodnie z obowiązującymi przepisami – rzetelnie zgłaszali wszystkie podejrzenia NOP.
Aktualnie stosowane szczepionki są skuteczne i bezpieczne, choć po każdej zgłaszano niepożądane odczyny – najczęściej niewielkie odczyny miejscowe, a bardzo rzadko najcięższe ogólnoustrojowe reakcje anafilaktyczne. Ustalenie związku przyczynowo-skutkowego (tzn., czy to szczepionka była przyczyną niepożądanego zdarzenia) nie jest możliwe na podstawie pojedynczego przypadku, a nawet serii takich przypadków, ponieważ wiele zdarzeń zdrowotnych występuje wkrótce po szczepieniu w wyniku zbiegu okoliczności i/lub bez związku przyczynowego ze szczepieniem. W większości przypadków potrzebne są w tym celu bardziej szczegółowe badania epidemiologiczne, w których porównuje się częstość (ryzyko) zdarzenia w większej grupie osób szczepionych i nieszczepionych (odpowiednio dobranej grupie kontrolnej). Jednak przeprowadzenie takich badań zależy od rzetelnego zgłaszania podejrzenia NOP przez lekarzy i pielęgniarki (a także pacjentów), bo niespodziewany nadmiar zgłoszeń może sygnalizować potencjalny problem i dostarczać ważnych informacji o tym, jak należy zaplanować szczegółowe badania wyjaśniające.
Lekarze powinni zgłaszać nie tylko NOP wymienione w obowiązujących przepisach, ale także wszystkie reakcje wymienione w ulotce producenta szczepionki jako przeciwwskazania do szczepienia oraz inne istotne klinicznie zdarzenia po szczepieniu (nawet gdy nie ma pewności, czy były spowodowane przez szczepienie).
Przekazywanie informacji o korzyściach i ryzyku szczepień
Przed każdym szczepieniem należy zachęcić pacjenta lub rodziców dziecka do zadawania pytań. Dyskusja na temat korzyści i ryzyka związanego ze szczepieniami nie tylko stanowi dobrą praktykę medyczną, ale także jest wymagana obowiązującymi przepisami. Pożądane byłoby także opracowanie materiałów informacyjnych dla każdej zalecanej szczepionki i korzystanie z nich podczas rozmowy.
Niektórzy rodzice lub pacjenci będą kwestionować potrzebę szczepień lub ich bezpieczeństwo, oczekując dyskusji z lekarzem o ryzyku i korzyściach związanych z niektórymi szczepieniami. Wiadomo też, że niektóre osoby odmawiają zgody na pojedyncze lub wszystkie szczepienia z przyczyn natury religijnej lub osobistej. Niestety coraz więcej opinii na temat ryzyka związanego ze szczepieniami formułowanych jest na podstawie nieścisłych informacji przekazywanych przez środki masowego przekazu oraz przez mało wiarygodne strony internetowe. Lekarze i pielęgniarki mogą być podstawowym źródłem rzetelnych informacji, opartych na wiarygodnych danych naukowych, jeżeli tylko wykażą empatyczną postawę wobec obaw i wątpliwości rodziców oraz pacjentów, a także umiejętnie podejmą rozmowę o ryzyku i korzyściach związanych ze szczepieniami. Taka umiejętność jest niezbędna przy udzielaniu skutecznej pomocy w procesie podejmowania świadomej decyzji. Należy uwypuklać zasadnicze cechy każdego szczepienia, w tym jego bezpieczeństwo, oraz równolegle podkreślać, jakie konsekwencje związane z zachorowaniem grożą osobie niezaszczepionej. Po uzyskaniu odpowiednich informacji rodzice lub pacjenci odmawiający zgody na szczepienie mogą zaakceptować niektóre szczepionki.
Interpretacja informacji dotyczących szczepień przez rodziców dzieci i dorosłych pacjentów zależy od rożnych czynników, takich jak: wcześniejsze doświadczenie, wykształcenie, indywidualny system wartości, sposób przekazywania informacji, pojmowanie ryzyka i konsekwencji zachorowania na daną chorobę, dostrzeganie możliwości kontroli tego zagrożenia oraz indywidualna ocena zagrożenia przez pacjenta.
Jeżeli rodzic lub pacjent podejmie rozmowę na temat kontrowersji związanych z danym szczepieniem, należy omówić poruszone obawy oraz w przystępny sposób przekazać rzeczywiste dane. Rzetelne, zrozumiałe i pełne empatii informowanie o bilansie ryzyka i korzyści związanych ze szczepieniami jest konieczne w przeciwdziałaniu dezinformacji oraz rozwiewaniu wątpliwości pacjentów. Należy jednak pamiętać, że niektórym osobom ocena ryzyka oraz podejmowanie decyzji sprawia trudność.
Zobacz również:
Ogólne wytyczne dotyczące szczepień ochronnych – cz. 1. Zalecenia ACIP
Ogólne wytyczne dotyczące szczepień ochronnych – cz. 3. Zalecenia ACIP
Ogólne wytyczne dotyczące szczepień ochronnych – cz. 4. Zalecenia ACIP