Czy szczepionki są badane pod kątem obecności drobnoustrojów wewnątrzkomórkowych?

26.04.2017
dr hab. n. med. Ewa Augustynowicz, prof. nadzw. NIZP–PZH
Zakład Badania Surowic i Szczepionek, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego–Państwowy Zakład Higieny w Warszawie

Czy szczepionki przed dopuszczeniem do użytku są badane pod kątem obecności drobnoustrojów wewnątrzkomórkowych z rodzajów ChlamydiaMycoplasma oraz krystalicznych form (tzn. całych cząsteczek) wirusów?

W procesie wytwarzania szczepionek – poza wyjściowym materiałem, jakim są bakterie lub wirusy będące źródłem antygenów pożądanych w szczepionce – wykorzystywane są też inne materiały pochodzenia biologicznego, takie jak:

  • certyfikowane do produkcji szczepionek linie komórek (diploidalnych i ciągłych), w których namnażane są wirusy
  • substancje dodawane do podłoży laboratoryjnych, w których hodowane są wirusy (surowica bydlęca, trypsyna)
  • jaja kurze stosowane w celu produkcji szczepionki przeciwko grypie.

Zastosowanie w procesie produkcyjnym takich substancji łączy się z ryzykiem zanieczyszczenia szczepionki drobnoustrojami (lub ich fragmentami) niezwiązanymi ze szczepionką, tzw. czynnikami zewnątrzpochodnymi. Z tego powodu wprowadzono odpowiednie procedury bezpieczeństwa, które mają zapobiec skażeniu szczepionki przez niepożądane w niej wirusy, grzyby, bakterie (w tym mykoplazmy, spiroplazmy, prątki i riketsje), i to w każdej postaci zdolnej do wywołania niekorzystnych skutków dla zdrowia. Potencjalne zanieczyszczenie mogą stanowić całe cząstki drobnoustroju, jego białka lub materiał genetyczny inny niż pożądany w składzie szczepionki. Zalicza się do nich również białka prionowe powodujące pasażowalne encefalopatie gąbczaste (transmissible spongiform encephalopathy – TSE).

Produkcja szczepionek przebiega w warunkach ścisłej sterylności (aseptycznych). Wszystkie materiały wyjściowe stosowane w procesie wytwarzania szczepionek, podłoża hodowlane oraz szczepionki muszą być na poszczególnych etapach tego procesu wolne od potencjalnych zanieczyszczeń czynnikami obcymi. Badania wykluczające obecność wymienionych czynników zewnątrzpochodnych są kluczowym elementem badania bezpieczeństwa szczepionek. Wytwórca, zgodnie z wymaganiami Dobrej Praktyki Wytwarzania (Good Manufacturing Practice – GMP), jest zobowiązany do szczegółowej kontroli jakości na wszystkich etapach produkcji szczepionki, ze szczególnym naciskiem na etapy badania materiałów wyjściowych, certyfikowanych linii komórek, serii siewnych bakterii i wirusów „szczepionkowych” (źródła pożądanych antygenów), produktów pośrednich, kończąc na produkcie końcowym, co pozwala skutecznie wyeliminować nawet potencjalne ryzyko skażenia czynnikami zewnątrzpochodnymi.

W kontroli jakościowej oceny zanieczyszczeń czynnikami zewnątrzpochodnymi stosuje się wiele metod, a ich wybór zależy od rodzaju szczepionki, linii komórek używanych do namnażania wirusów szczepionkowych oraz rodzaju zanieczyszczeń, których potencjalnie można się spodziewać ze względu na pochodzenie materiałów stosowanych w procesie wytwarzania. Jednym z podstawowych badań jest badanie jałowości lub badanie zanieczyszczeń mikrobiologicznych prowadzone metodą bezpośredniego posiewu, które pozwala potwierdzić brak hodowalnych drobnoustrojów (głównie bakterii i grzybów), zdolnych do namnażania w standardowych podłożach lub metodą sączków membranowych. Dodatkowe badanie ukierunkowane na wykrywanie mykoplazm prowadzi się metodą hodowlaną lub amplifikacji kwasów nukleinowych. W celu wykrycia wirusów wykonuje się oznaczenie zakaźności na zwierzętach lub zalężonych jajach kur (in vivo) oraz liniach komórek (in vitro), wykorzystując do tego celu metody immunoenzymatyczne, metodę łańcuchowej reakcji polimerazy (PCR) lub transmisyjnej mikroskopii elektronowej. Nieswoiste badania in vivo na zwierzętach, w zależności od rodzaju szczepionki, obejmują zakażanie zwierząt różnych gatunków, tj. myszy (w tym osesków), świnek lub zalężonych jaj kur. Po zakażeniu zwierzęta obserwuje się pod kątem wystąpienia objawów zakażeń wirusowych, a w przypadku ich stwierdzenia prowadzi się dalsze badania mające na celu swoistą identyfikację czynnika etiologicznego choroby. Badania te obejmują również wykrywanie obecności przeciwciał w surowicach uzyskanych od zakażanych zwierząt. Można także badać obecność wirusów hemaglutynujących w zalężonych jajach kur. Wirusy wykrywa się również za pomocą nieswoistych badań in vitro z użyciem linii komórek, dzięki którym można identyfikować wirusy wywołujące efekt cytopatyczny, wirusy hemadsorbujące i hemaglutynujące dla szerokiego zakresu wirusów chorobotwórczych dla człowieka. Wybór linii komórek zależy od czynników, których się możemy potencjalnie spodziewać. Aktualne wymagania, poza wymienionymi metodami, umożliwiają stosowanie przez producentów metod amplifikacji kwasów nukleinowych, w tym PCR w czasie rzeczywistym (real-time PCR), metody fingerprint, która pozwala na ocenę wzoru kwasu nukleinowego w celu wykluczenia obcego materiału genetycznego, czy też badania obecności retrowirusów metodą odwrotnej transkrypcji (product-enhanced reverse transcriptase assay – PERT).

W przypadku drobnoustrojów, takich jak chlamydie, z analizy oceny ryzyka wynika, że ryzyko zanieczyszczenia w procesie wytwarzania szczepionek jest małe, a wręcz wyłącznie teoretyczne, dlatego nie prowadzi się ukierunkowanych badań, a nieobecność tych drobnoustrojów potwierdza się jedynie w ogólnych badaniach kontroli materiałów wyjściowych prowadzonych w zarodkach jaj kurzych oraz hodowlach linii komórek.

W związku z powyższym proces produkcji szczepionki, od materiałów wyjściowych do zwolnienia serii do użytku, jest bardzo długi, bo trwa 6–24 miesięcy. Na tych wszystkich etapach produkt przechodzi w sumie ponad 500 różnych testów jakościowych, w tym właśnie wymienione badania kontroli potwierdzające brak zanieczyszczeń drobnoustrojami. Jakość każdej serii wyprodukowanej szczepionki, w tym bezpieczeństwo mikrobiologiczne, nadzorują także niezależne od producenta laboratoria państwowe dopuszczające szczepionki do obrotu – Official Medicinal Control Laboratory (OMCL). W Polsce taką rolę pełni Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego–Państwowy Zakład Higieny (NIZP–PZH) oraz instytucje oceniające bezpieczeństwo szczepionek dostępnych na rynku (Główny Inspektorat Farmaceutyczny).

Eksperci instytucji nadzorujących rejestrację i kontrolę szczepionek (np. Europejskiej Agencji Leków – EMA) opracowali również szczegółowe wymagania rozszerzonej oceny jakości szczepionek, które określają listę czynników zewnątrzpochodnych podlegających kontroli oraz metody i strategie, jakie należy stosować w ramach tej kontroli. Dane te są na bieżąco aktualizowane, zgodnie z bieżącym stanem wiedzy o nowo zidentyfikowanych wirusach lub czynnikach potencjalnie zakażających. Opracowane zalecenia obligują wytwórców do stosowania dodatkowych środków bezpieczeństwa i najnowocześniejszych metod kontroli czynników zewnątrzpochodnych z uwzględnieniem analizy metagenomu składowych szczepionki (w tym potencjalnych czynników zakaźnych) oraz transkryptomu szczepionek wirusowych, w tym analiz na mikronośnikach DNA, sekwencjonowania najnowszej generacji (tj. pirosekwencjonowania) i spektrofotometrii mas, tak aby można było wykrywać nawet dotychczas nieopisane drobnoustroje. Przyjęte strategie powinny być ściśle związane z rodzajem produktu oraz jego historią.

Dzięki tak restrykcyjnej kontroli pod kątem wykluczenia obecności obcych sekwencji lub cząstek zakaźnych, obejmującej szeroki zakres metod badawczych oraz badania prowadzone na każdym etapie procesu wytwarzania danego produktu mamy gwarancję, że na rynku dostępne są szczepionki, w których składzie możemy znaleźć wyłącznie antygeny oraz substancje pomocnicze zadeklarowane w Charakterystyce Produktu Leczniczego.

Piśmiennictwo:

1. Augustynowicz E., Lutyńska A.: Wykrywanie zanieczyszczeń czynnikami zewnątrzpochodnymi w ocenie bezpieczeństwa szczepionek. Przegl. Epidemiol., 2012; 66: 643–649
2. Gregersen J.P.: A risk-assessment model to rate the occurrence and relevance of adventitious agents in the production of influenza vaccine. Vaccine, 2008; 26: 3297–304
3. McClenahan S.D., Uhlenhaut C., Krause P.R.: Evaluation of cells and biological reagents for adventitious agents using degenerate primer PCR and massively parallel sequencing. Vaccine, 2014; 32: 7115–7121
4. Mallet L., Gisonni L.: Need for new technologies for detection of adventitious agents in vaccines and other biological products. PDA J. Pharm. Sci. Technol., 2014; 68: 556–562
Wybrane treści dla pacjenta
  • Szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce
  • Szczepienie przeciwko środkowoeuropejskiemu odkleszczowemu zapaleniu mózgu
  • Szczepienie przeciwko pałeczce hemofilnej typu b (Hib)
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Południowej
  • Szczepienie przeciwko gruźlicy
  • Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi
  • Szczepienia przed wyjazdem na Karaiby (Wyspy Karaibskie)
  • Szczepienia obowiązkowe dla podróżnych
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Północnej
  • Szczepienie przeciwko meningokokom

Reklama

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.

Przegląd badań