Szczepienia personelu placówek opieki zdrowotnej

Skróty: BHP – bezpieczeństwo i higiena pracy; K.p. – Kodeks pracy

Pytanie 1. Czy zgodnie z obowiązującymi przepisami pracodawca może zobligować podatnego na zakażenie pracownika placówki opieki zdrowotnej do poddania się szczepieniom, uzasadniając to koniecznością ochrony pacjentów przed przeniesieniem chorób zakaźnych?

Obowiązek pracodawcy zaszczepienia pracownika oraz powinność poddania się takiemu zabiegowi ciążącą na pracowniku należy rozważać przez pryzmat regulacji dotyczącej bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP). Polskie przepisy gwarantują bowiem pracownikowi prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Konieczność przestrzegania przepisów w tym zakresie (także przez zakłady opieki zdrowotnej, obecnie: podmioty lecznicze) była kilkukrotnie podnoszona także w orzecznictwie sądowym. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11.05.2005 r.* wskazał, że zakład opieki zdrowotnej jako pracodawca powinien zastosować wszelkie dostępne środki ochronne, które mogą zapobiec zakażeniu chorobą zakaźną. Jeśli zaniecha zrealizowania tej powinności i wskutek tego dojdzie do rozstroju zdrowia pracowników będącego następstwem takiego zakażenia, może ponieść odpowiedzialność cywilną (odszkodowawczą). Na marginesie warto dodać, że w przypadku przypisania winy osobom indywidualnym mogą one odpowiadać karnie.

_________________________________
* Wyrok z dn. 11.05.2005 r., sygn. akt: III CK 652/04, LEX nr 151 668.

Na pracodawcy ciąży także obowiązek informacyjny. Zgodnie z art. 207 § 1 Kodeksu pracy (K.p.) powinien on przekazać pracownikom informacje o zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących w zakładzie pracy, na poszczególnych stanowiskach pracy i przy wykonywanych pracach oraz o działaniach ochronnych i zapobiegawczych podjętych w celu wyeliminowania lub ograniczenia tych zagrożeń. Sąd Najwyższy zwrócił jednak uwagę, że samo uświadomienie pracownikowi istniejących zagrożeń i podjęcie przez niego pracy w takich okolicznościach (czyli wyrażenie zgody na wskazane ryzyko) nie zwalnia pracodawcy z odpowiedzialności za BHP. Z przedstawionych przepisów i ich interpretacji dokonywanej przez sądy wynika, że pracodawca powinien z dołożeniem maksymalnej staranności zadbać o bezpieczeństwo zdrowotne swych pracowników.
Z drugiej strony szereg obowiązków w tej sferze ciąży także na pracowniku. W szczególności – na mocy art. 211 K.p. – pracownik musi przestrzegać przepisów BHP i wykonywać pracę zgodnie z nimi. Jest ponadto zobowiązany do wykonywania poleceń pracodawcy i stosowania się do wskazówek przełożonych mających na celu realizowanie tych przepisów. Powinien także współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących BHP. W odniesieniu do kwestii szczepień warto również podkreślić, że pracownik powinien się poddawać badaniom wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich.
Wykonując zadania z zakresu BHP i profilaktycznej opieki zdrowotnej, pracodawca powinien więc kierować pracowników na odpowiednie badania diagnostyczne, a w razie potrzeby zobligować do przeprowadzenia czynności profilaktycznych, na przykład szczepień ochronnych. Naturalnie jednak nie jest możliwe zastosowanie przymusu do wykonania takiego szczepienia. Jeśli jednak pracownik odmawia poddania się niezbędnym szczepieniom ochronnym, to według Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie: „zakład pracy powinien (...) przesunąć go na inne stanowisko pracy, niezwiązane z takim ryzykiem. Jeśli pozostawił go na dotychczasowym stanowisku, to uczynił to ze wszystkimi konsekwencjami prawnymi tej bezczynności”.** Odmowę poddania się szczepieniu przez pracownika można jednak potraktować jako niewykonanie polecenia pracodawcy, co może uzasadniać odpowiedzialność porządkową pracownika.

_____________________________________
** Wyrok z dn. 23.07.1999 r., sygn. akt: I SA 271/99, LEX nr 47 955.

Ponadto warto wspomnieć o art. 120 K.p. Zgodnie z tym przepisem, w razie wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej, do naprawienia szkody jest zobowiązany wyłącznie pracodawca (p. pyt. 3). Z unormowania tego wynika zatem, że jeśli pracownik zakaziłby chorobą zakaźną innego pracownika lub inną osobę (np. pacjenta), pracodawca ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą. Istotne postanowienie zawiera jednak § 2 tego artykułu. Zgodnie z nim bowiem, wobec pracodawcy, który naprawił szkodę wyrządzoną osobie trzeciej, pracownik ponosi odpowiedzialność przewidzianą w przepisach niniejszego rozdziału (czyli rozdz. I w dziale V K.p.).
Pracodawca posiada zatem tzw. roszczenie zwrotne i może dochodzić od pracownika kwoty, którą musiał zapłacić tytułem odszkodowania. W przypadku jednak, gdy do wyrządzenia szkody doszło z winy nieumyślnej pracownika, roszczenie to ogranicza się do trzykrotności wysokości jego wynagrodzenia.
Przedstawiona regulacja uzupełniona jest przepisami szczególnymi, a mianowicie Ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 151). Zgodnie z jej art. 20 ust. 1, w celu zapobiegania szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych wśród pracowników narażonych na działanie biologicznych czynników chorobotwórczych przeprowadza się zalecane szczepienia ochronne wymagane przy wykonywaniu czynności zawodowych. Wykaz tych czynności oraz odpowiadających im wymaganych szczepień ochronnych został ujęty w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 3 stycznia 2012 r. w sprawie wykazu rodzajów czynności zawodowych oraz zalecanych szczepień ochronnych wymaganych u pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy lub podwładnych podejmujących pracę, zatrudnionych lub wyznaczonych do wykonywania tych czynności (Dz.U. poz. 40). Pracodawca ma obowiązek poinformowania pracownika, narażonego na działanie biologicznych czynników chorobotwórczych, przed podjęciem czynności zawodowych o rodzaju zalecanego szczepienia ochronnego wymaganego przy wykonywaniu czynności zawodowych. Można przyjąć, że w przypadku odmowy poddania się takim szczepieniom pracodawca nie będzie mógł dopuścić pracownika do wykonywania pracy stwarzającej wspomniane zagrożenia (w takiej sytuacji pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia). Możliwe będzie wówczas przeniesienie pracownika na inne stanowisko, na którym nie będzie on narażony na ekspozycję na wspomniane czynniki, lub ewentualnie pracodawca będzie mógł rozwiązać z takim pracownikiem stosunek pracy za wypowiedzeniem.

Pytanie 2. Kto finansuje szczepienia personelu placówek opieki zdrowotnej?

Zasady finansowania szczepień ochronnych zależą od tego, do jakiej kategorii należy szczepienie, czyli czy jest ono obowiązkowe, czy jedynie zalecane. W myśl bowiem art. 18 ust. 2 Ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, koszty przeprowadzenia obowiązkowych szczepień ochronnych i lekarskich badań kwalifikacyjnych oraz konsultacji specjalistycznych osób ubezpieczonych są finansowane na zasadach określonych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.
Inaczej kształtuje się sytuacja w odniesieniu do szczepień ochronnych, które mają być przeprowadzone u pracowników narażonych na działanie biologicznych czynników chorobotwórczych przy wykonywaniu czynności zawodowych określonych w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 3 stycznia 2012 r. w sprawie wykazu rodzajów czynności zawodowych oraz zalecanych szczepień ochronnych wymaganych u pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy lub podwładnych podejmujących pracę, zatrudnionych lub wyznaczonych do wykonywania tych czynności. W szczególności chodzi o pracowników, którzy mają styczność z materiałem biologicznym pochodzenia ludzkiego (krew i inne płyny ustrojowe oraz wydaliny i wydzieliny) lub sprzętem skażonym tym materiałem biologicznym. Powinni oni być wówczas poddani szczepieniu przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. Koszt przeprowadzenia takich szczepień oraz zakupu szczepionek ponosi pracodawca (art. 20 ust. 3 powołanej ustawy).
Ze względu na specyfikę zatrudnienia i związane z nim ryzyko zakażenia innymi chorobami niż wymienione w powołanym rozporządzeniu, może wystąpić konieczność poddania pracowników również szczepieniom ochronnym przeciwko takim chorobom. W takim przypadku znajduje zastosowanie art. 229 § 6 K.p. Stanowi on m.in., że pracodawca ponosi koszty profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezbędnej z uwagi na warunki pracy. Koszty te obejmują nie tylko samo wykonanie zabiegu i zakup szczepionki. W piśmiennictwie wskazuje się bowiem, że pracodawca powinien pokryć również koszt badań profilaktycznych i diagnostycznych oraz wypłacić wynagrodzenie za czas niewykonywania przez pracownika pracy z związku z tymi zabiegami.

Pytanie 3. Rozważmy sytuację, gdy pacjent przebywający w placówce opieki zdrowotnej zaraził się chorobą zakaźną, której można zapobiegać poprzez szczepienie, a źródłem zakażenia był niezaszczepiony pracownik placówki – przykładem może być przeniesienie ospy wietrznej na ciężarną pacjentkę oddziału ginekologiczno-położniczego lub zarażenie krztuścem noworodka na oddziale neonatologicznym. W obu przypadkach zachorowanie stwarza poważne zagrożenie dla życia tych pacjentów. Kto ponosi odpowiedzialność w takiej sytuacji: pracownik czy pracodawca? Czy fakt, że pracownik był niezaszczepiony, ma znaczenie w orzekaniu?

Każdy lekarz, który wyrządza pacjentowi szkodę, może ponosić odpowiedzialność karną, cywilną oraz zawodową, jeżeli naruszone zostały przez niego przyjęte w danym środowisku zasady deontologii. Odrębny rodzaj odpowiedzialności stanowi odpowiedzialność pracownicza, która, jak sama nazwa wskazuje, dotyczy jedynie lekarzy zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Zgodnie z treścią art. 120 K.p., w razie wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniu powierzonych mu obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej zobowiązany do jej naprawienia jest wyłącznie pracodawca. Przepis ten odnosi się do wszystkich pracodawców, także podmiotów leczniczych. W konsekwencji podmiot leczniczy ponosi odpowiedzialność wobec pacjenta lub osób pośrednio poszkodowanych (członkowie rodziny), jeżeli szkoda powstała na skutek wadliwego leczenia, błędnej diagnozy lub innych zaniedbań popełnionych przez lekarza albo zatrudniony personel medyczny. Sytuacja taka wystąpi także w razie zakażenia pacjenta biologicznym czynnikiem chorobotwórczym. Szkoda wyrządzona przez lekarza pracownika musi być jednak wynikiem wykonywania przez niego obowiązków pracowniczych (rozwiązania tego nie stosuje się więc, jeśli szkoda została wyrządzona jedynie przy okazji wykonywania obowiązków pracowniczych – por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2013 r., sygn. akt: I CSK 87/13, LEX nr 1 418874).
Wyjątek stanowi w tej mierze przypadek, w którym szkoda została wyrządzona przez lekarza umyślnie. Dzieje się tak wówczas, gdy lekarz wyobraża sobie skutek w postaci szkody (wie, że może nastąpić zakażenie) i tego właśnie chce lub godzi się na wystąpienie takiego skutku. Wówczas lekarz może ponosić odpowiedzialność w pełnym zakresie. Najnowsze orzecznictwo sądów polskich przyjmuje bowiem, że pracodawca nie powinien ponosić odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez pracownika umyślnie (por. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27 listopada 2017 r., sygn. akt: III APa 4/17, LEX nr 2 423331)***. W każdym razie po zaspokojeniu roszczeń pacjenta podmiotowi leczniczemu, który wypłacił świadczenie, przysługuje prawo regresu do odpowiedzialnego pracownika, ale jeśli szkoda została wyrządzona nieumyślnie, ogranicza się ono jedynie do wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia (art. 119 K.p.). Wynagrodzenie lekarza ustala się na podstawie zarobków pobieranych przez niego w dniu wyrządzenia szkody. Jeżeli jednak lekarz jest zatrudniony na kilku etatach, nie sumuje się wypłacanych mu wynagrodzeń.

________________________________________
*** Na zagadnienie to zwrócił uwagę Sąd Najwyższy, który w wyroku z dnia 2 lutego 2011 r. (sygn. akt: II PK 189/10, LEX nr 811 844) orzekł, że: „w razie wyrządzenia przez pracownika szkody innemu pracownikowi z winy umyślnej art. 120 K.p. nie znajduje zastosowania. W takiej sytuacji pracownik odpowiada wobec poszkodowanego za naprawienie szkody na zasadach ogólnych niezależnie od odpowiedzialności zakładu pracy. Nie wyłącza to jednak odpowiedzialności pracodawcy za szkodę wyrządzoną przez pracownika na zasadzie odpowiedzialności za cudze czyny uregulowanej w kodeksie cywilnym”.

W razie wyrządzenia szkody przez kilku lekarzy będących w jednym zespole, każdy z nich ponosi odpowiedzialność regresową wobec swojego pracodawcy stosownie do stopnia przyczynienia się do powstania szkody oraz stopnia winy. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych lekarzy do powstania szkody, lecz każdemu z nich można przypisać winę, odpowiadają oni w równych częściach (art. 118 K.p.).