Kampanie edukacyjne na temat szczepień

Skróty: ECDC – European Centre for Disease Prevention and Control

SPECJALNIE dla „Medycyny Praktycznej Szczepień”

Irina S. Ljungqvist Senior Expert, Capacity Building and Communication, European Center for Disease Prevention and Control (ECDC), Sztokholm, Szwecja

Piotr Kramarz Deputy Chief Scientist, European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC), Sztokholm, Szwecja

Wprowadzenie

Każdy z nas musi codziennie przetworzyć ogromną liczbę informacji. Dotyczy to zarówno dzieci, jak i dorosłych. Przy obecnej globalizacji podejmowanie decyzji, począwszy od tego, w co się ubrać i co zjeść, a skończywszy na tym, jakim szczepieniom poddać swoje dzieci, staje się coraz bardziej złożone i nader często trudne. Proces podejmowania takich decyzji nie opiera się już wyłącznie na własnej wiedzy, postawie, czy przekonaniach. Mamy do czynienia z ogromem informacji dostępnych w sieci, w mediach społecznych, przekazywanych nam przez rodzinę i przyjaciół oraz oczywiście przez pracowników placówek opieki zdrowotnej (m.in. lekarzy rodzinnych i pielęgniarki), a także przez mające znaczenie w tej kwestii instytucje zdrowia publicznego. Do tej ciągłej debaty dołączają się klasyczne media: gazety, radio, a szczególnie telewizja, mając wpływ na kształtowanie opinii odbiorcy. Czasami wręcz cudem udaje nam się w ogóle podjąć decyzję. Ta trudność dotyczy również pracowników placówek opieki zdrowotnej, którzy także mają uczucia, przyjaciół i rodziny. Nie dziwi zatem fakt, że wszelkie decyzje związane ze szczepieniami stają się coraz trudniejsze, zarówno dla matek i rodzin dzieci, jak i niejednokrotnie dla lekarzy i pielęgniarek. W efekcie coraz częściej spotykamy się z postawą niezdecydowania wobec szczepień.

Czym w ogóle jest niezdecydowana postawa wobec szczepień? Definiuje się ją jako „zachowanie, na które wpływ ma szereg czynników, w tym zaufanie (poziom zaufania do szczepionki i personelu wykonującego szczepienia), nieuzasadnione poczucie bezpieczeństwa (niedostrzeganie konieczności lub znaczenia podania szczepionki) i wygoda (dostępność szczepienia). Osoby wykazujące taką postawę stanowią niejednorodną grupę, niezdecydowaną odnośnie do konkretnych szczepionek bądź też wobec szczepień w ogóle. Osoby niezdecydowane mogą przyjąć wszystkie szczepionki, dalej jednak nie obdarzając ich zaufaniem, niektóre z nich mogą odmawiać lub opóźniać jedne szczepienia, a przyjmować drugie, jeszcze inne mogą odmawiać przyjmowania jakichkolwiek szczepionek”.¹
Czy to prawdziwy problem, czy tylko coś przemijającego, jak style w modzie?

Dostępne dane dotyczące podejmowania decyzji, zmian zachowania oraz szczepień

Podczas gdy trudno ocenić skalę niezdecydowanej postawy wobec szczepień – jak wiele osób wykazuje wątpliwości związane ze szczepieniami – i będzie to nadal stanowić wyzwanie na przyszłość wraz z dokładnym geograficznym określeniem grup wykazujących taką postawę, jesteśmy świadkami, szczególnie w mediach społecznościowych, coraz częstszych dyskusji dotyczących tego tematu, czasami prowadzonych przez znane osoby (aktorów, polityków itp.), a nawet przez lekarzy czy prawników. Publikuje się też coraz więcej wyników badań analizujących czynniki warunkujące niezdecydowaną postawę wobec szczepień.

Takie czynniki opisała Strategic Advisory Group of Experts (SAGE), grupa ekspertów związana ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO).² Aby interwencja nakierowana na zwiększenie wskaźników wyszczepialności była skuteczna, winna posłużyć się różnorodnymi metodami, by odnieść się konkretnie do tych czynników. Na przykład do indywidualnych przekonań o ryzyku związanym ze szczepieniami i małym ryzyku zachorowania na choroby, którym one zapobiegają, należy odnieść się poprzez dyskusje, informacje i interwencje edukacyjne. Inne, takie jak nieufność do instytucji, wymagają interwencji budujących zaufanie do systemów opieki zdrowotnej i programów szczepień. W końcu pewne czynniki wymagają po prostu interwencji logistycznych, na przykład ograniczenia kosztów lub ułatwienia dostępu do szczepień (lokalizacja lub czas).

W niedawnym przeglądzie piśmiennictwa opublikowanym przez European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC) zidentyfikowano artykuły odnoszące się do czynników niezdecydowanej postawy wobec szczepień. Na rycinie 1. przedstawiono, ile razy różne czynniki pojawiały się w dostępnym piśmiennictwie.

Jak widać, czynnik „wpływ pojedynczych osób i grup” jest najczęściej spotykany w dostępnym piśmiennictwie, a obawy o bezpieczeństwo szczepienia są najczęściej cytowane i wyprzedzają przekonanie o niewielkim ryzyku lub o łagodnym przebiegu choroby.

Ten wniosek zgadza się z tym, co obecnie sądzimy, to znaczy, że szczepienia stały się ofiarą własnego sukcesu i jesteśmy obecnie świadkami szczepionkowego paradoksu³: im więcej sukcesów odnoszą szczepienia, tym mniej notuje się zachorowań, do tego stopnia, że zwiększa się przekonanie wśród społeczeństwa i lekarzy, że chorobę taką udało się już zupełnie wyeliminować, więc po co w ogóle przeciwko niej się szczepić.

Pracowników placówek opieki zdrowotnej uważa się za najbardziej wiarygodne dla pacjentów źródło informacji związanych ze szczepieniami, ponieważ mają oni bezpośredni kontakt z rodzicami, rozumieją ich obawy i mają możliwość odniesienia się do nich.⁴ Jednak coraz więcej badań wskazuje obecnie, że lekarze i pielęgniarki mogą sami mieć obawy dotyczące szczepionek, a zatem wykazywać niezdecydowaną postawę wobec szczepień. ECDC przeprowadziło badanie jakościowe tego zjawiska w czterech krajach europejskich. Chociaż nie można ich wyników przełożyć na całą Europę, istotna jest możliwość przyjrzenia się postrzeganiu szczepionek przez lekarzy w tych krajach oraz poznania, jakie ich zdaniem obawy przejawiają ich pacjenci. Obawy wśród lekarzy wiążą się z samymi szczepionkami, na przykład z ich bezpieczeństwem i nowymi szczepionkami, inne kwestie to zaufanie do firm farmaceutycznych promujących szczepionki oraz niekiedy do organów państwowych związanych z ochroną zdrowia. Lekarze czują się odpowiedzialni za udzielenie odpowiedzi wyrażającym wątpliwości rodzicom, i chociaż większość z nich nie miała z tym problemów, niektórzy uważali, że przydatne byłoby zaangażowanie większych zasobów. Lekarze są zdania, że na ich pacjentów duży wpływ mają media. Zasugerowali także kilka rozwiązań w celu poprawy sytuacji: poszerzenie informacji dostarczanej osobom niezdecydowanym co do szczepień, usprawnienie przepisów ustanawianych przez naczelne organy służby zdrowia, poprawa komunikacji pomiędzy lekarzem a pacjentem, a także zwiększenie efektywności szkoleń dla lekarzy ukierunkowanych na radzenie sobie z problemem niezdecydowanej postawy wobec szczepień.

Od nauki do polityki i praktyki

Niezdecydowana postawa wobec szczepień jest dość złożoną, wieloaspektową kwestią wymagającą interwencji na wielu płaszczyznach w celu uaktywnienia zachowań opartych na świadomym wyborze. Doświadczenia z wielu krajów podpowiadają, że instytucje zdrowia publicznego są tymi instytucjami, które powinny kierować taką interwencją. Dla osiągnięcia najlepszych efektów powinna ona obejmować: środki masowego przekazu, sesje informacyjno-edukacyjne, szkolenie lekarzy i innego personelu medycznego, zapewnienie ciągłego zaopatrzenia w szczepionki i łatwego dostępu do placówek opieki zdrowotnej (pod względem lokalizacji oraz godzin pracy). Istotne znaczenie ma zwłaszcza solidna współpraca z mediami i zaangażowanie szanowanych przez społeczeństwo osób, podkreślających znaczenie szczepień. Krytykowanie osób o niezdecydowanej postawie wobec szczepień raczej nie pomoże, natomiast może pomóc zachęcenie ich do zadawania pytań i otrzymywanie przez nich odpowiedzi na nie od odpowiednio wyszkolonego personelu medycznego.

W raporcie ECDC² zawarto matrycę przedstawiającą powiązanie czynników niezdecydowanej postawy wobec szczepień z możliwymi interwencjami (ryc. 2.).

Na rycinie 2. zielone oznaczenia odnoszą się do kategorii czynników wpływu wywieranego przez pojedyncze osoby lub grupy, czarne – do wpływów kontekstowych, a niebieskie – do kategorii konkretnych kwestii związanych ze szczepionkami i szczepieniami. Ewentualne interwencje zamieszczono w ramkach. Widać wyraźnie, że pewne interwencje można zastosować wobec większej liczby czynników, począwszy od interwencji budujących zaufanie do nakierowanych na zapewnienie właściwej logistyki.

Przed wdrożeniem jakiejkolwiek interwencji powinno się dokładne zrozumieć daną społeczność. Sytuacja jest podobna do tej w praktyce klinicznej, kiedy to musimy najpierw przeprowadzić badanie podmiotowe i przedmiotowe, ustalić przyczynę objawów i rozpoznanie, a następnie zastosować ukierunkowane leczenie. Dokładne zrozumienie społeczności wymaga zidentyfikowania, których kluczowych grup danej populacji dotyczy określona kwestia lub które grupy mogą mieć na nią wpływ (pozytywny lub negatywny). Drugim etapem jest lepsze poznanie niezdecydowanej postawy wobec szczepień poprzez badania ilościowe i jakościowe, na przykład ankiety skierowane do gospodarstw domowych, zogniskowane wywiady grupowe (grupy fokusowe) czy wywiady indywidualne. Pomoże to w identyfikacji luk w wiedzy, przekonań i postaw, a także zachowań członków społeczności – najlepiej w podziale na poszczególne grupy populacji. Wtedy interwencje odniosą się do luk w wiedzy, postaw i zachowań, oraz do innych czynników niezdecydowanej postawy wobec szczepień, na przykład dostępności opieki, zaopatrzenia w szczepionki. Bardzo złożoną kwestią jest budowanie zaufania pomiędzy społeczeństwem a organami państwowymi związanymi z ochroną zdrowia oraz władzami w ogóle. Jak to opisano, te szersze aspekty mają wpływ na różne zachowania, w tym poddawanie się szczepieniom. ECDC opublikowało praktyczny przewodnik komunikacji dla pracowników podstawowej opieki zdrowotnej „Porozmawiajmy o ochronie” („Let’s talk about protection”), przedstawiający, w jaki sposób skutecznie komunikować się w sprawie szczepień z rodzinami podczas codziennej praktyki.⁵

Oczywiście konieczne jest, by takie interwencje były odpowiednio finansowane, wraz z oceną ich wyników i wpływu, może to jednak stanowić wyzwanie w czasach problemów ekonomicznych.

Ogólnie interwencja winna się opierać na opisanym powyżej „etapie diagnostycznym” i może posługiwać się wieloma kanałami i narzędziami:

• Kampanie medialne^6-8

Ponieważ zwiększa się rola mediów cyfrowych w kształtowaniu postaw, przekonań i zachowań, ważne jest, aby pracownicy placówek opieki zdrowotnej postrzegali media, w szczególności społecznościowe, jako kluczowy obszar interwencji.

Zwykle kampanie w mediach pomagają przekazać ogólne informacje, ważne dla populacji jako całości. Głównie pomaga to w zwiększeniu świadomości społeczeństwa, na przykład, że szczepienia są nadal konieczne, ponieważ ciągle istnieją choroby, którym one zapobiegają;

• Kampania komunikacji interpersonalnej^9-10

Zwykle odbywa się podczas wizyty przed szczepieniem, gdy lekarz lub pielęgniarka rozmawia z rodzinami o szczepieniu dzieci i samych szczepionkach. Pozwala to na głębszą dyskusję mającą na celu odniesienie się do obaw, które poszczególne osoby mogą przejawiać wobec szczepionek, ale także wymagają zainwestowania czasu, którego lekarze mogą nie mieć. ECDC opublikowało praktyczny przewodnik komunikacji¹¹ dla pracowników podstawowej opieki zdrowotnej „Porozmawiajmy o ochronie” (Let’s talk about protection), przedstawiający, w jaki sposób skutecznie komunikować się w sprawie szczepień z rodzinami podczas codziennej praktyki. Suplement „Porozmawiajmy o niezdecydowaniu” („Let’s talk about hesitancy”) jest obecnie przygotowywany do publikacji w pierwszej połowie 2016 roku.

• Szkolenie i edukacja fachowców⁸ będących w stałym kontakcie ze społeczeństwem, głównie lekarzy i pielęgniarek zaangażowanych w szczepienia per se.

Może to także obejmować organizowanie sesji edukacyjnych dla różnych grup populacji, na przykład podczas zajęć w szkołach rodzenia lub w grupach matek, które są krótko po porodzie.

Różne społeczności mają różne specyficzne problemy, na przykład niektóre są bardziej zainteresowane ekologią, „byciem bliżej natury” i nie są skłonne stosować substancji obcych, takich jak szczepionki, podczas gdy inne mogą mieć pewne przekonania filozoficzne i religijne (wspólnoty antropozoficzne, pewne wspólnoty religijne). Czasami skuteczniej jest przeprowadzać kampanie adresowane ściśle do takiej konkretnej społeczności, a najlepiej włączyć w to niektórych przywódców tych społeczności, zgodnie z określonymi potrzebami.

ECDC i WHO opracowały narzędzia do pomocy lekarzom i pielęgniarkom we wdrażaniu kampanii w tym zakresie. ECDC opracowała przewodnik marketingu społecznego dla pracowników sektora zdrowia publicznego, w tym tych zaangażowanych w szczepienia¹².

WHO opracowała przewodnik przystosowania programów szczepień („The guide to tailoring immunization programmes” [TIP]) mający na celu przedstawienie sprawdzonych metod i narzędzi pomocnych przy strategiach opracowywania krajowych programów szczepień zwiększających wyszczepialność wśród niemowląt i dzieci¹³.

Podsumowanie

Działania ukierunkowane na niezdecydowaną postawę wobec szczepień są bardzo złożone i obejmują:

• Zrozumienie problemu niezdecydowanej postawy wobec szczepień w konkretnej społeczności
• Identyfikację kluczowej populacji docelowej oraz czynników wywierających wpływ na wiedzę, postawy i zachowania tej populacji
• Opracowanie ukierunkowanych i innowacyjnych interwencji odnoszących się konkretnie do zidentyfikowanych potrzeb i obejmowanie tymi interwencjami konkretnych grup populacji
• Pracę w ścisłym kontakcie z adresatami tych interwencji
• Zapewnienie właściwej alokacji zasobów ludzkich oraz minimalnych funduszy dla takich interwencji, w tym w celu oceny ich wyników i wpływu
• Wolę polityczną do zajęcia się tą kwestią i zapewnienia zwiększonej wyszczepialności

Lekarze i pielęgniarki odgrywają tu kluczową rolę i w coraz większym stopniu stają się ośrodkami wiedzy i inicjatorami współpracy, ponieważ niezdecydowaną postawą wobec szczepień nie może zajmować się jedynie sektor zdrowotny.