Programy szczepień przeciwko gruźlicy w Europie

16.01.2019
Małgorzata Ściubisz

SPECJALNIE dla „Medycyny Praktycznej – Szczepień”

Małgorzata Ściubisz,
mgr zdrowia publicznego, redaktor „Medycyny Praktycznej – Szczepienia”

Wprowadzenie

W pierwszej połowie XX wieku szczepionkę przeciwko gruźlicy (BCG) powszechnie stosowano w całej Europie, głównie w ramach rutynowych szczepień noworodków. W Polsce pierwsze szczepionki przeciwko gruźlicy podano w 1924 roku, a od 1955 roku są one obowiązkowe dla całej populacji noworodków. Przez ostatnich 60 lat – dzięki zastosowaniu skutecznych leków przeciwko gruźlicy, rygorystycznemu nadzorowi epidemiologicznemu nad tą chorobą, a także uprzemysłowieniu, urbanizacji i poprawie warunków społeczno-ekonomicznych – zapadalność i umieralność z powodu gruźlicy w Europie (i na świecie) sukcesywnie się zmniejszała. W tym czasie w wielu krajach zrezygnowano z powszechnych szczepień noworodków w związku ze zmianą ich sytuacji epidemiologicznej, na przykład Dania w 1986 roku (po 40 latach szczepień), Słowenia w 2005 roku (po 58 latach szczepień), Czechy w 2010 roku (po 57 latach szczepień), obejmując profilaktyką tylko dzieci z grup ryzyka. Zobaczmy, jak dzisiaj, niemal po 100 latach stosowania szczepionki przeciwko gruźlicy, wygląda „mapa” BCG w Europie (Metodyka – p. ramka).

Ramka. Metodyka

Przeglądu krajowych programów szczepień przeciwko gruźlicy dokonano dla 37 wybranych państw europejskich,* opierając się na informacjach zamieszczonych na stronie internetowej European Centre for Disease Prevention and Control (Vaccine schedules in all countries of the European Union [Vaccine-schedule.ecdc.europa.eu]), Światowej Organizacji Zdrowia (Vaccine-preventable diseases: monitoring system. 2017 global summary [apps.who.int/immunization_monitoring/globalsummary/schedules]), The BCG World Atlas (www.bcgatlas.org) oraz stronach internetowych instytucji publicznych odpowiedzialnych za ochronę zdrowia w poszczególnych krajach.

* Ze względu na dostępność danych w ocenie uwzględniono następujące kraje: Austria, Belgia, Bułgaria, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Czechy, Cypr, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Mołdawia, Niemcy, Norwegia, Polska, Portugalia, Rosja, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Szwajcaria, Ukraina, Węgry, Wielka Brytania i Włochy.

Gruźlica w Europie

Zapadalność na gruźlicę w Europie jest zróżnicowana. W większości krajów Europy Zachodniej (poza Hiszpanią i Portugalią) oraz Europy Północnej zapadalność na gruźlicę w 2016 roku wyniosła ≤10/100 000 mieszkańców. Największa zapadalność jest w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. W 2016 roku najwięcej zachorowań na gruźlicę odnotowano w Mołdawii, Rosji, Rumunii oraz na Ukrainie (51–100/100 000). W Polsce w tym samym roku zapadalność na gruźlicę wyniosła 16,7/100 000 (p. ryc. 1.).

(kliknij, by powiększyć)

Ryc. 1. Zapadalność na gruźlicę w Europie (ECDC, 2016).

Programy szczepień przeciwko gruźlicy w Europie

W większości państw europejskich (31 z 37) szczepienie BCG uwzględnione jest w krajowych programach szczepień i dotyczy całej populacji niemowląt lub dzieci z grup ryzyka (p. tab. 1. i 2.). Tylko w 6 krajach całkowicie zrezygnowano ze szczepienia dzieci przeciwko gruźlicy (Austria, Niemcy, Hiszpania, Islandia, Włochy oraz Słowacja [p. ryc. 2.]).

(kliknij, by powiększyć)

Ryc. 2. Programy szczepień dzieci przeciwko gruźlicy w Europie (czerwiec 2018).

Powszechne szczepienia noworodków

Obecnie powszechne szczepienia BCG całej populacji niemowląt realizuje się w 14 z 37 analizowanych krajów europejskich. Niemal we wszystkich państwach szczepienie obejmuje podanie 1 dawki BCG. Ukraina, Rosja, Bułgaria (oraz Grecja – p. dalej) są obecnie jednymi krajami w Europie, które prowadzą rewakcynację. W Bułgarii w 7.–10. miesiącu życia rewakcynację wykonuje się u dzieci bez widocznej blizny po szczepieniu BCG oraz z ujemnym wynikiem próby tuberkulinowej oraz w wieku 7 i 11 lat przy ujemnej próbie tuberkulinowej. Na Ukrainie oraz w Rosji rewakcynację wykonuje się w wieku 7 lat przy ujemnej próbie tuberkulinowej. Planowane zmiany w programie szczepień na Ukrainie zakładają rezygnację z rewakcynacji zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia. W 5 krajach (Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Węgry, Polska, Serbia) szczepienie BCG podaje się w 1. dobie życia dziecka. W Bułgarii oraz Estonii niemowlęta szczepi się odpowiednio w 1.–2. oraz 1.–5. dobie życia. W pozostałych 7 krajach noworodki szczepi się po 1. dobie życia (2.–7. dż.), a najpóźniej na Ukrainie i Białorusi oraz w Rosji (nie wcześniej niż w 3. dż. [p. tab. 1. oraz ryc. 2.]). W Polsce, Bułgarii, na Łotwie oraz na Węgrzech powszechne szczepienia noworodków przeciwko gruźlicy są obowiązkowe.

Tabela 1. Kraje prowadzące programy powszechnych szczepień noworodków przeciwko gruźlicy
Kraj Wiek w momencie szczepienia Rok rozpoczęcia powszechnych szczepień
Bośnia i Hercegowina 1. dż. 1950
Chorwacja 1. dż. 1948
Węgry 1. dż. 1953
Polska 1. dż. 1955
Serbia 1. dż. bd
Bułgaria 1.–2. dż.a 1951
Estonia 1.–5. dż. bd
Litwa 2.–3. dż. bd
Łotwa 2.–5. dż. 1962
Mołdawia 2.–5. dż. bd
Rumunia 2.–7. dż. 1928
Ukraina 3.–5. dż.b lata 40. XX w.
Białoruś 3.–5. dż. bd
Rosja 3.–7. dż.b bd
a rewakcynacja w 7. mż. u dzieci bez widocznej blizny po szczepieniu BCG i z ujemnym wynikiem próby tuberkulinowej oraz w 7. i 11. rż. przy ujemnej próbie tuberkulinowej
b rewakcynacja w wieku 7 lat przy ujemnej próbie tuberkulinowej
bd – brak danych, dż. – dzień życia, mż. – miesiąc życia, rż. – rok życia

Tabela 2. Kraje prowadzące szczepienia przeciwko gruźlicy tylko u dzieci z grup ryzyka
Kraj Grupa docelowa Wiek w momencie szczepienia Rok rozpoczęcia i zakończenia powszechnych szczepień
Grecja dzieci z grup ryzyka (których rodzice lub opiekunowie pochodzą z krajów o dużej zapadalności na gruźlicę)a 1. dż.b bd
Irlandia dzieci z grup ryzyka 1. dż. lata 50. XX w.
Luksemburg dzieci z grup ryzyka (narażone na bliski, przedłużony kontakt z osobą chorą na gruźlicę) 1. dż. bd
Malta dzieci z grup ryzyka 1. dż. bd
Wielka Brytania dzieci z grup ryzyka (które urodziły się w kraju o dużej zapadalności na gruźlicę; których rodzice lub opiekunowie pochodzą z kraju o dużej zapadalności na gruźlicę)a,d 1. dż. 1953–2005
Portugalia dzieci z grup ryzyka 1. dż. bd
Słowenia dzieci z grup ryzyka (których rodzice pochodzą z krajów o dużej zapadalności na gruźlicę;a których matki są leczone z powodu gruźlicy) 1. dż. 1947–2005
Szwajcaria dzieci z grup ryzyka (których rodzice pochodzą z krajów o dużej zapadalności na gruźlicę)c 1. dż. od lat 60. XX w. do 1987 r.
Czechy dzieci z grup ryzyka 4. dż.-6. tż. 1953–2010
Norwegia dzieci z grup ryzyka (narażone na bliski, przedłużony kontakt z osobą chorą na gruźlicę) 6. tż. bd-2009
Cypr dzieci z grup ryzyka (narażone na bliski, przedłużony kontakt z osobą chorą na gruźlicę) 2. mż. bd
Szwecja dzieci z grup ryzyka (narażone na bliski, przedłużony kontakt z osobą chorą na gruźlicę; których rodzice lub opiekunowie pochodzą z kraju o dużej zapadalności na gruźlicę; które co najmniej przez 3 mies. będą przebywać w kraju o zwiększonej zapadalności na gruźlicę lub jeżeli dziecko ma bliski, przedłużony kontakt z lokalnymi mieszkańcami) ≤6. mż. 1940–1975
Belgia dzieci z grup ryzyka (których rodzice pochodzą z krajów o dużej zapadalności na gruźlicę)a <5. rż. bd-1995
Finlandia dzieci z grup ryzyka (dzieci z rodzin imigranckich; mające bliski, przedłużony kontakt z osobą chorą na gruźlicę); dzieci, których rodzice wyrażają chęć szczepienia <7. rż. 1941–2006
Francja dzieci z grupy ryzyka (których rodzice pochodzą z krajów o dużej zapadalności na gruźlicę;a gruźlica w wywiadzie rodzinnym) ≤14. rż. 1950–2007
Dania dzieci z grup ryzyka (mające bliski, przedłużony kontakt z osobą chorą na gruźlicę lub podróżujące do krajów o dużej zapadalności na gruźlicę)a bd 1946–1986
Holandia dzieci z grup ryzyka (których rodzice pochodzą z krajów o dużej zapadalności na gruźlicęc; z rodzin imigranckich, które nie mają udokumentowanego szczepienia i u których wynik próby tuberkulinowej jest ujemny) bd nigdy nie prowadzono powszechnych szczepień przeciwko gruźlicy
a roczna zapadalność >40/100 000
b w 4.–6. rż. próba tuberkulinowa, przy ujemnym wyniku ponowne szczepienie
c roczna zapadalność >50/100 000
d na obszarach o dużym rozpowszechnieniu grup ryzyka, np. w Londynie, szczepionkę podaje się rutynowo wszystkim noworodkom w 1. dż.
e zalecane u dzieci <12. mż.
bd – brak danych, dż. – doba życia, mż. – miesiąc życia, tż. – tydzień życia

Szczepienia dzieci z grup ryzyka

Szczepienia przeciwko gruźlicy tylko dzieci z grup ryzyka prowadzone są w 17 z 37 analizowanych krajów (p. tab. 2. oraz ryc. 2.). W większości tych krajów szczepieniami BCG objęte są dzieci, których rodzice lub opiekunowie pochodzą z krajów o dużej rocznej zapadalności na gruźlicę, tj. >40 lub >50/100 000 (7 krajów: Grecja, Wielka Brytania, Słowenia, Belgia, Szwecja, Francja, Holandia) i/lub które są narażone na bliski, przedłużony kontakt z osobą chorą na gruźlicę (7 krajów: Luksemburg, Słowenia, Norwegia, Cypr, Szwecja, Finlandia, Dania). W Szwecji, Holandii oraz Danii szczepienie BCG zalecane jest również dzieciom, które podróżują do krajów o dużej zapadalności na gruźlicę i będą tam przebywać przez dłuższy czas (≥3 miesiące) lub będą miały bliski, przedłużony kontakt z lokalnymi mieszkańcami. Ponadto w Finlandii szczepienie BCG można wykonać u każdego dziecka bez przeciwwskazań, którego rodzice lub opiekunowie wyrażają taką chęć. W Wielkiej Brytanii, Irlandii, Portugalii, Szwajcarii, Holandii, Grecji oraz na Malcie i Słowenii 1 dawkę BCG podaje się w 1. dobie życia dziecka. W Czechach szczepienie wykonuje się między 4. dobą życia a 6. tygodniem życia, a w Norwegii oraz na Cyprze odpowiednio w 6. tygodniu życia oraz w 2. miesiącu życia. W Belgii, Finlandii oraz Francji wskazana jest tylko górna granica wieku dziecka, do której można podać szczepienie (odpowiednio 5., 7., 14. rż.). W Grecji w 4.–6. roku życia wykonuje się rewakcynację, przy ujemnej próbie tuberkulinowej. Szczepienie BCG dzieci z grup ryzyka jest obowiązkowe tylko w Czechach, a w pozostałych krajach jest dobrowolne.

Programy szczepień przeciwko gruźlicy poza Europą

W Stanach Zjednoczonych, podobnie jak w Holandii, nigdy nie prowadzono powszechnych szczepień dzieci przeciwko gruźlicy. Obecnie również nie zaleca się rutynowego stosowania szczepionki BCG m.in. z uwagi na małe ryzyko zakażenia prątkiem gruźlicy (w 2016 r. zapadalność wyniosła 2,9/100 000). Szczepienie przeciwko gruźlicy można rozważyć tylko u osób spełniających ściśle określone kryteria (np. u dzieci z ujemnym wynikiem próby tuberkulinowej, które są narażone na bliski, przedłużony kontakt z dorosłym chorym na gruźlicę nieleczoną lub leczoną nieskutecznie, lub oporną na izoniazyd i ryfampicynę) oraz w porozumieniu z lekarzem specjalizującym się w leczeniu gruźlicy. Podobne zalecenia obowiązują w Kanadzie (w 2016 r. zapadalność na gruźlicę wyniosła 4,8/100 000) oraz w Australii (w 2016 r. zapadalność na gruźlicę wyniosła 6,1/100 000), gdzie również nie zaleca się rutynowego stosowania szczepionki BCG. Szczepienie zalecane jest m.in. dzieciom w wieku <5 lat, które planują dłuższą podróż lub wyjeżdżają na stałe do krajów o dużej zapadalności na gruźlicę. Zalecenie szczepienia dotyczy także niemowląt z niektórych populacji mieszkających w Kanadzie oraz w Australii, w których notuje się zwiększoną zapadalność na gruźlicę płuc.

Podsumowanie

W większości krajów europejskich nadal prowadzi się szczepienia przeciwko gruźlicy. W Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej, przeciwko gruźlicy rutynowo szczepi się wszystkie noworodki. W Europie Zachodniej i Północnej szczepieniami przeciwko gruźlicy objęte są tylko dzieci z grup ryzyka, głównie te, których rodzice pochodzą z krajów o dużej zapadalności na gruźlicę lub są narażone na bliski, przedłużony kontakt z osobą chorą na gruźlicę. Zalecany wiek dziecka w momencie szczepienia jest zróżnicowany (od 1. dż. do 2. mż.), jednak w ponad połowie krajów szczepienie wykonuje się w okresie noworodkowym (zarówno powszechne szczepienia, jak i tylko grup ryzyka). Szczepienia przeciwko gruźlicy mają w Europie długą historię. Jak długą jeszcze przed sobą? Jeden z celów postawionych w 2015 roku przez Światową Organizację Zdrowia zakłada zmniejszenie zapadalności na gruźlicę o 80% do 2030 roku oraz całkowitą eliminację zachorowań w krajach o małej zapadalności do 2050 roku. Z raportu opublikowanego przez European Centre for Disease Prevention and Control wynika jednak, że tempo zmniejszania się zapadalności na gruźlicę w Europie jest niewystarczające, aby ten cel osiągnąć.

Piśmiennictwo:

1. Hanekom A.W., Hawn R.T., Ginsberg M.A.: Tuberculosis vaccines. (W:) Plotkin S.A., Orenstein W.A., Offit P.A. (red.): Vaccines. Wyd. 7. Elsevier, 2017
2. ECDC. Vaccine schedules in all countries of the European Union. vaccine-schedule.ecdc.europa.eu
3. WHO. Vaccine-preventable diseases: monitoring system. 2017 global summary. www.apps.who.int
4. The BCG World Atlas. Wyd. 2. www.bcgatlas.org
5. Dara M., Acosta C.D., Rusovich V. i wsp.: Bacille Calmette-Guérin vaccination: the current situation in Europe. Eur. Respir. J., 2014; 43: 24–35
6. www.mh.government.bg/bg/informaciya-za-grazhdani/imunizacii
7. https://thl.fi/en/web/rokottaminen/rokotteet/bcg-rokote
8. www.vmnvd.gov.lv
9. www.sante.public.lu
10. www.fhi.no/nettpub
11. www.bmgf.gv.at
12. www.mzcr.cz/obsah
13. www.zzjzdnz.hr
14. www.sundhedsstyrelsen.dk
15. www.inpes.santepubliquefrance.fr
16. www.rivm.nl/en
17. www.nijz.si
18. www.gov.uk
19. www.salute.gov.it
20. www.cnscbt.ro
21. www.folkhalsomyndigheten.se
22. moz.gov.ua
23. European Centre for Disease Prevention and Control/WHO Regional Office for Europe. Tuberculosis surveillance and monitoring in Europe 2018 – 2016 data. https://ecdc.europa.eu/en
24. Global tuberculosis report 2017. Geneva, World Health Organization, 2017. www.who.int/tb/publications/global_report/en/
25. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Reported Tuberculosis in the United States, 2016. Atlanta, GA, US Department of Health and Human Services, CDC; 2017. www.cdc.gov/tb/statistics/reports/2016/default.htm
26. The role of BCG vaccine in the prevention and control of tuberculosis in the United States. A joint statement by the Advisory Council for the Elimination of Tuberculosis and the Advisory Committee on Immunization Practices. MMWR Recomm. Rep., 1996; 45: 1–18
27. Gallant V., Duvvuri1 V., McGuire M.: Tuberculosis in Canada – Summary 2016. Can. Commun. Dis. Rep., 2017; 43: 77–82
28. Bacille Calmette-Guérin (BCG) vaccination in Canada. (W:) Canadian Tuberculosis Standard. Public Health Agency of Canada, Wyd. 7., 2014. www.canada.ca
29. The BCG vaccine: information and recommendations for use in Australia. National Tuberculosis Advisory Committee update October 2012. Commun. Dis. Intell. Q. Rep., 2013; 37: E65–72. www.health.gov.au
30. http://moz.gov.ua
Wybrane treści dla pacjenta
  • Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi
  • Szczepienia obowiązkowe dla podróżnych
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Północnej
  • Szczepienie przeciwko gruźlicy
  • Szczepienie przeciwko pałeczce hemofilnej typu b (Hib)
  • Szczepienia przed wyjazdem na Karaiby (Wyspy Karaibskie)
  • Szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce
  • Szczepienie przeciwko meningokokom
  • Szczepienie przeciwko środkowoeuropejskiemu odkleszczowemu zapaleniu mózgu
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Południowej

Reklama

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.

Przegląd badań