Od Redakcji: Komentarz do artykułu pt. „Szczepienia a odporność zbiorowiskowa”, który został opublikowany w „Medycynie Praktycznej – Szczepienia” 4/2012, s. 33–41.
Koncepcja rozwoju odporności zbiorowiskowej znana jest od dość dawna – sięga czasów lekarza brytyjskiego, Williama Farra (1807–1883), który na przykładzie szczepień przeciwko ospie prawdziwej odkrył, że poza ochroną bezpośrednią przed zakażeniem wirusem ospy prawdziwej występuje także – nie mniej istotna – ochrona pośrednia. Powyższe spostrzeżenie stało się podstawą dalszych obserwacji, prowadzących m.in. do uzyskania odpowiedzi na pytania dotyczące przyczyn występowania zmiennej dynamiki epidemii w odniesieniu do różnych chorób zakaźnych. Należy dodać, że podstawy teoretyczne i implikacje kliniczne zjawiska odporności zbiorowiskowej są nadal badane i uzupełniane. Prezentowany artykuł stanowi podsumowanie dotychczasowej wiedzy na temat wpływu programów szczepień ochronnych na rozwój odporności zbiorowiskowej oraz modyfikacji odporności zbiorowiskowej w zależności od rodzaju zastosowanej szczepionki.
Należy podkreślić, że odporność zbiorowiskowa to niezwykle złożone zagadnienie, którego istota, jak podają autorzy artykułu, polega na zmniejszaniu się ryzyka zachorowania osoby nieuodpornionej, jeśli w danej populacji zwiększy się odsetek osób uodpornionych. Inaczej mówiąc, szczepienia zmniejszają częstość występowania zachorowań w wyniku (1) bezpośredniej ochrony wynikającej z zaszczepienia oraz (2) pośredniej ochrony osób nieimmunizowanych. Pośrednia ochrona natomiast wpływa na redukcję transmisji zakażenia. Przypuszcza się, że brak pośredniej ochrony wpływa na ograniczenie zachorowań u osób szczepionych, natomiast nie wpływa na eliminację zakażenia.
Epidemiologiczną miarą stanu immunologicznego indukowanego szczepieniami jest natomiast skuteczność szczepień, określana jako zmniejszenie zapadalności na określoną chorobę wśród osób szczepionych, w porównaniu z nieszczepionymi. Najnowsze badania, również przytaczane w publikacji, dobrze dokumentują fakt, że z upływem czasu obserwuje się zmniejszenie ochronnego stężenia przeciwciał, dlatego zaleca się podawanie dawek przypominających szczepionki. Czas, jaki upływa od podania ostatniej dawki do zmniejszenia ochronnego stężenia przeciwciał, jest różny dla poszczególnych chorób. Zaobserwowano na przykład, że u dzieci ochrona poszczepienna przed zachorowaniem na krztusiec zanika stopniowo w ciągu 5 lat od podania piątej dawki szczepionki DTPa (p. Zanikanie ochrony poszczepiennej u dzieci po podaniu piątej dawki bezkomórkowej szczepionki przeciwko krztuścowi). W tym kontekście należy uznać, że brak rewakcynacji w ciągu życia powoduje zwiększenie ryzyka zachorowania proporcjonalnie do czasu, jaki upłynął od podania ostatniej dawki szczepionki.
W prezentowanym artykule autorzy poruszają kwestię modelowania odporności zbiorowiskowej. Klasyczny już model matematyczny szerzenia się zakażenia, związany z progiem epidemii, a opisywany przez Model SIR (S – susceptible, I – infected, R – removed), opiera się na podziale populacji na osoby podatne, zakażone oraz odporne. Autorzy artykułu powoływali się na inną koncepcję rozwoju epidemii, zgodnie z którą każdy chory powinien zarazić co najmniej jedną osobę, aby utrzymać transmisję zakażenia. Ta teoretyczna liczba osób, której każdy chory przekazuje zakażenie, to tzw. podstawowa liczba odtwarzania (R0). Rozprzestrzenianie się zakażenia w populacji zależy od kilku czynników: (1) właściwości biologicznych drobnoustroju, (2) liczby kontaktów między ludźmi, przemieszczania się ludzi, możliwości zakażenia przy pojedynczym kontakcie i (3) odsetka osób podatnych w populacji.
Istnieją także nowsze modele szerzenia się chorób zakaźnych, o których wspominają autorzy publikacji, uwzględniające m.in. sezonowość zakażeń, różnice w zachorowalności u osób z kontaktu w różnych grupach wiekowych, społecznych czy terytorialnych. Należy przypomnieć, że na próg odporności zbiorowiskowej wpływają różne czynniki, np. odporność przezłożyskowa, wiek, w którym wykonuje się szczepienia, sezonowe zmiany w częstościach kontaktów w danym środowisku, związane z wiekiem różnice w ryzyku zakażenia, nierównomierny geograficzny rozkład ryzyka (heterogenność geograficzna), struktura społeczna (nierównomierny rozkład ryzyka w różnych grupach społecznych).
Na zakończenie warto podkreślić za autorami publikacji, że odporność środowiskowa jest zagadnieniem bardzo złożonym, w którym najistotniejszą rolę należy przypisać właściwościom poszczególnych szczepionek oraz populacji poddanej immunizacji.
Prezentowany artykuł stanowi rzetelne podsumowanie aktualnej wiedzy klinicznej na temat szczepionek stosowanych w programach szczepień – z uwzględnieniem ich znaczenia w indukcji odporności zbiorowiskowej.
Piśmiennictwo do komentarza
1. Nelson K.E., Williams C.M.: Infectious disease epidemiology. Theory and practice. J.&B.
Publishers, 2007
2. Plotkin S., Orenstein W., Offit P.: Vaccines. Elsevier, 2008
3. Magdzik W., Naruszewicz-Lesiuk D., Zieliński A.: Wakcynologia. Bielsko-Biała, Alfa
medica press, 2007
