Czym jest cholesterol?
Cholesterol jest to steroidowy alkohol syntetyzowany w różnych tkankach. Pełni on bardzo ważne funkcje i jest niezbędny do właściwego funkcjonowania organizmu. Cholesterol zbudowany jest z czterech hydrofobowych pierścieni steranu, ogona węglowodorowego oraz hydrofilowej główki – grupy hydroksylowej.
Cholesterol i jego funkcje
- cholesterol jest składnikiem budulcowym błon lipidowych: pełni funkcje strukturalne, odpowiada także za płynność błon komórkowych
- uczestniczy w przekazywaniu sygnałów, gdyż jest składnikiem otoczki mielinowej komórek nerwowych. Uznaje się, że do właściwego funkcjonowania mózgu i komórek nerwowych niezbędna jest obecność cholesterolu w ilości minimum 5%
- decyduje o aktywności receptorów i enzymów uczestniczących w różnych szlakach metabolicznych
- cholesterol jako składnik żółci pomaga w trawieniu tłuszczu
- jest prekursorem syntezy witaminy D3 oraz hormonów steroidowych, takich jak aldosteron, progesteron, estrogen, testosteron oraz kortyzon.
Źródła cholesterolu – skąd się bierze cholesterol w organizmie człowieka?
Istnieją dwa rodzaje cholesterolu, egzogenny i endogenny. Cholesterol egzogenny dostarczany jest z pożywieniem. Źródłem takiego cholesterolu są tłuszcze zwierzęce oraz produkty pochodzenia zwierzęcego, czyli mięso i jego przetwory, jaja oraz w mniejszym stopniu nabiał.
Poniżej znajduje się tabela, w której zestawiono wybrane produkty żywnościowe wraz z zawartością cholesterolu.
| Tabela 1. Zawartość cholesterolu w wybranych produktach w mg na 100 g produktu jadalnego (wg Kunachowicz i wsp., 2003) | |
|---|---|
| Nazwa produktu | Ilość cholesterolu (mg) w 100 g produktu |
| żółtko jaja kurzego | 1062 |
| wątróbka kurczaka | 380 |
| pasztet pieczony | 370 |
| jaja kurze całe | 360 |
| wątroba cielęca | 360 |
| wątroba wieprzowa | 354 |
| wątroba wołowa | 234 |
| salami | 107 |
| śmietanka 30% tłuszczu | 106 |
| ser feta | 89 |
| kabanosy | 86 |
| kiełbasa krakowska sucha | 82 |
| baranina, udziec | 78 |
| ser camembert pełnotłusty | 73 |
| cielęcina, udziec | 71 |
| ser gouda tłusty | 71 |
| polędwica sopocka | 63 |
| wieprzowina, szynka | 60 |
| wołowina, pieczeń | 59 |
| baleron gotowany | 58 |
| mięso z piersi kurczaka, bez skóry | 58 |
| szynka wiejska | 57 |
| śmietana 18% tłuszczu | 56 |
| mięso z piersi indyka, bez skóry | 49 |
| ser twarogowy tłusty | 37 |
| mleko 3,2% tłuszczu | 13 |
| jogurt naturalny 2% tłuszczu | 8 |
| ser twarogowy chudy | 2 |
| białko jaja kurzego | 0 |
Z kolei cholesterol endogenny produkowany jest w organizmie człowieka. Może on być syntetyzowany przez wszystkie komórki organizmu, aczkolwiek główne miejsca syntezy to wątroba, jelita i skóra. Dziennie w wątrobie syntetyzowane jest około 800 mg cholesterolu, a w całym organizmie zdrowego człowieka nawet do 1500 mg. Około 10% cholesterolu syntetyzowanego endogennie pochodzi z jelit.
Duże ilości cholesterolu znajdują się także w tkankach, które mają gęsto upakowane błony, takie jak mózg i rdzeń kręgowy.
Transport cholesterolu
Należy pamiętać, że cholesterol podlega ciągłej wymianie, a utrzymanie odpowiedniego stężenia cholesterolu w różnych tkankach wymaga skomplikowanego transportu.
Ponieważ cholesterol jest nierozpuszczalny we krwi i płynach obwodowych, musi być transportowany do miejsc przeznaczenia w postaci kompleksów z białkami w formie lipoprotein.
Co to są lipoproteiny?
Lipoproteiny osocza są to sferyczne cząstki zbudowane z hydrofobowego rdzenia, bogatego w cholesterol i triglicerydy oraz z płaszcza utworzonego z wolnego (niezestryfikowanego) cholesterolu, fosfolipidów, a także ze specjalnego białka zwanego apolipoproteiną. Gęstość oraz średnica cząstki lipoproteiny zależy od składu chemicznego (patrz tab. 3), a im większa jest zawartość apolipoprotein, tym mniejsza jest średnica cząstki (wynika to z faktu, że białko jest bardziej upakowane). Najwyższą zawartością apolipoprotein cechują się lipoproteiny o dużej gęstości HDL, a najniższą chylomikrony (patrz tab. 2).
| Tabela 2. Skład biochemiczny lipoprotein osocza | ||||
|---|---|---|---|---|
| Skład biochemiczny [%] | ||||
| cholesterol | triglicerydy | fosfolipidy | apolipoproteina | |
| lipoproteina: | ||||
| chylomikrony | 1–3 | 80–90 | 3–7 | 1–2 |
| VLDL | 10–20 | 50–70 | 15–20 | 8–20 |
| IDL | wartości pośrednie między VLDL a LDL | |||
| LDL | 45–55 | 5–10 | 20–22 | 2–25 |
| HDL | 5–20 | 3–5 | 20–30 | 45–55 |
Apolipoproteiny stanowią niezwykle istotny element lipoprotein, ponieważ warunkują ich powstawanie oraz umożliwiają transport lipidów w środowisku wodnym osocza. Ponadto wpływają także na enzymy zaangażowane w metabolizm lipoprotein.
W zależności od gęstości poszczególnych lipoprotein rozróżnia się: chylomikrony, lipoproteiny o bardzo małej gęstości (ang. very low density lipoprotein – VLDL), lipoproteiny o pośredniej gęstości (ang. intermediate density lipoprotein – IDL), lipoproteiny o małej gęstości (ang. low density lipoprotein – LDL) oraz lipoproteiny o dużej gęstości (ang. high density lipoprotein – HDL).
Głównymi nośnikami cholesterolu w układzie krążenia są LDL i HDL. Cholesterol zawarty w LDL potocznie określa się jako „zły”, a zawarty w HDL jako „dobry”. Wiąże się to z faktem, że LDL dostarcza cholesterol do poszczególnych komórek, a HDL bierze udział w odwrotnym transporcie cholesterolu z komórek pozawątrobowych do wątroby. W uproszczeniu można powiedzieć, że HDL oczyszcza tkanki z nadmiaru cholesterolu i transportuje go do wątroby.
Podstawowe przemiany tłuszczów pokarmowych w organizmie człowieka
W pierwszej kolejności tłuszcze pokarmowe ulegają w jelicie emulgacji pod wpływem kwasów żółciowych. Następnie hydrolizowane są do wolnych kwasów tłuszczowych (WKT), mono- i diglicerydów.
W komórkach jelita cienkiego (enterocytach) powstają chylomikrony, które są odpowiedzialne za transport triglicerydów pokarmowych i cholesterolu pokarmowego. Po dostaniu się do naczyń chłonnych chylomikrony docierają do krwiobiegu. Następnie w naczyniach włosowatych tkanki tłuszczowej i mięśniach ulegają hydrolizie do glicerolu i WKT, pod wpływem działania lipazy lipoproteinowej (LPL).
Z kolei w komórkach wątroby (hepatocytach) syntetyzowane są triglicerydy pochodzące, głównie z WKT uwalnianych z tkanki tłuszczowej i pochodzące z nadmiaru węglowodanów dostarczonych z dietą. Triglicerydy te wraz z apolipoproteinami i cholesterolem są wbudowane w lipoproteiny o bardzo małej gęstości.
Lipoproteiny o pośredniej gęstości powstają w wyniku rozkładu chylomikronów i VLDL.W procesie tym także bierze udział LPL obecna w komórkach śródbłonka naczyniowego. IDL zawierają cholesterol oraz triglicerydy, ale w znacznie mniejszych ilościach niż chylomikrony i VLDL.
LDL pochodzą z IDL i zawierają najwięcej cholesterolu ze wszystkich lipoprotein. Źródłem cholesterolu znajdującego się w LDL, poza cholesterolem z IDL, jest także cholesterol zawarty w HDL. Wymiana cholesterolu z HDL na LDL odbywa się z udziałem białka transportującego estry cholesterolu (ang. cholesterol ester transfer protein – CETP).
LDL a ryzyko miażdżycy
Nieprawidłowości w procesach metabolicznych mogą prowadzić do gromadzenia nadmiaru LDL, prowadząc do miażdżycy. LDL są stosunkowo niewielkie i dlatego z łatwością przenikają przez ściany śródbłonka. Należy pamiętać, że LDL, zwłaszcza te poddane działaniu wolnych rodników, to jeden z wielu czynników prowadzących do miażdżycy. Inne nieprawidłowości sprzyjające tej chorobie, to m.in. zaburzenia funkcji śródbłonka naczyniowego, wzmożona aktywacja płytek krwi, zaburzone procesy rozpuszczania skrzepu w naczyniach oraz uwalnianie czynników prozapalnych.
Lipoproteiny o dużej gęstości pochodzą z dwóch źródeł: jednym jest synteza wątrobowa i jelitowa, a drugim rozpad chylomikronów i VLDL. HDL składa się głównie z apolipoproteiny, fosfolipidów i wolnego cholesterolu.
Ochronne działanie lipoprotein o dużej gęstości
Zarówno badania kliniczne, jak i epidemiologiczne wykazały odwrotną zależność między stężeniem HDL w osoczu a ryzykiem rozwoju miażdżycy. Mechanizm ochronnego, przeciwmiażdżycowego działania HDL, polega na udziale w zwrotnym transporcie cholesterolu. Polega on na przenoszeniu cholesterolu wytwarzanego lub zgromadzonego w tkankach obwodowych do wątroby. Istnieją również inne korzystne funkcje HDL, do których zalicza się jej antyoksydacyjne, przeciwzapalne, przeciwzakrzepowe działanie.
Czy ważne jest oznaczanie stężenia cholesterolu we krwi?
Oznaczenie stężenia cholesterolu wraz z jego frakcjami nosi nazwę lipidogramu. Podwyższone stężenie cholesterolu jest zwykle wynikiem interakcji wielu czynników środowiskowych takich jak: niewłaściwa dieta, niska aktywność fizyczna czy palenie papierosów, ale także predyspozycji genetycznych.
Choć oznaczenie lipidogramu jest szeroko dostępne dla wszystkich, istnieją pewne sytuacje kliniczne kiedy oznaczenie go jest konieczne. Dotyczy to osób:
- z cukrzycą typu 2,
- z rozpoznaną chorobą sercowo-naczyniową,
- z nadciśnieniem tętniczym,
- palących papierosy,
- z BMI ≥30 kg/m2 lub obwodem talii >94 cm u mężczyzn i >80 u kobiet,
- obciążonych rodzinnie przedwczesnym zgonem z powodu chorób sercowo-naczyniowych,
- z przewlekłą chorobą zapalną np. reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy, łuszczyca
- z przewlekłą chorobą nerek oraz
- rodzinną dyslipidemą w wywiadzie.
Należy rozważyć także oznaczenie lipidogramu u wszystkich mężczyzn po 40 roku życia oraz kobiet po 50 roku życia, zwłaszcza po menopauzie.
W zależności od uzyskanego wyniku lekarz zastosuje leczenie niefarmakologiczne polegające na właściwej diecie i zwiększeniu aktywności fizycznej lub uzupełni powyższe leczenie farmakoterapią.
Kilka sposobów na zmniejszenie ilości tłuszczu i cholesterolu w diecie
W przypadku leczenie podwyższonego stężenia cholesterolu dieta stanowi istotny element terapii. Aby ograniczyć ilość tłuszczu i cholesterolu w diecie należy pamiętać o kilku sprawach.
Ogranicz spożycie produktów smażonych. Korzystaj głównie z takich technik kulinarnych jak: gotowanie, duszenie, grillowanie (zob. także: Zdrowe grillowanie).
Włącz do diety żywność funkcjonalną. Są to np. margaryny i jogurty wzbogacone w stanole roślinne. Stanole roślinne są to specjalne cząsteczki o budowie zbliżonej do cholesterolu. Wyłapują one cholesterol w przewodzie pokarmowym i zapobiegają jego przejściu do krwioobiegu. Naturalne stanole roślinne występują w owocach, orzechach, nasionach i olejach roślinnych ale są to ilości bardzo niewielkie. Dlatego osobom z podwyższonym stężeniem cholesterolu zaleca się produkty wzbogacone o stanole roślinne. Produkty takie nie powinny być jednak spożywane przez dzieci, kobiety w ciąży i kobiety karmiące.
Włącz do jadłospisu oleje roślinne. Najlepiej jeśli będziesz je spożywać na zimno, stosuj olej rzepakowy i oliwę z oliwek.
Jeśli spożywasz mleko i produkty nabiałowe staraj się wybierać produkty o obniżonej zawartości tłuszczu. W przypadku jogurtu, kefiru czy maślanki zwróć uwagę aby produkty te nie zawierały więcej niż 2 % tłuszczu.
Mięso czerwone spożywaj maksymalnie 3 razy w tygodniu. Jednorazowo porcja nie powinna przekraczać 80-100 g.
Jeśli to możliwe ryby spożywaj co najmniej 2 razy w tygodniu. Zaleca się spożywanie tłustych ryb morskich takich jak: łosoś, makrela, szprot.
Z mięs wybieraj drób, chudą wołowinę, cielęcinę. Przed obróbką kulinarną zawsze usuwaj widoczny tłuszcz.
Włącz do diety warzywa i owoce. Są one źródłem witamin A, E i C o działaniu antyoksydacyjnym. Witaminy te zapobiegają powstawaniu wolnych rodników, które odgrywają istotną rolę w zapoczątkowaniu procesu miażdżycowego. Przyczyniają się także do zmniejszenia stanu zapalnego.
Ogranicz jednak spożycie soków owocowych, przetworów owocowych takich jak dżemy, marmolady, konfitury. Całkowicie wyklucz z diety owoce w syropie oraz owoce kandyzowane.
Spożywaj produkty bogate w błonnik pokarmowy. Rozpuszczalna frakcja błonnika pokarmowego obniża stężenie cholesterolu całkowitego i frakcji LDL. Do diety włącz surowe warzywa i owoce, płatki owsiane, brązowy ryż, makarony razowe oraz grube kasze.
Wprowadź do codziennego jadłospisu orzechy, pestki i nasiona. Garść orzechów jest zalecana w prewencji pierwotnej chorób sercowo-naczyniowych. Produkty te są dobrym źródłem kwasów tłuszczowych omega–3 i omega–6, chronią serce i obniżają stężenie cholesterolu frakcji LDL.
Zwiększ aktywność fizyczną. Postaraj się znaleźć czas na wysiłek o umiarkowanej aktywności, przynajmniej 3 razy w tygodniu po 30 minut.
