Jeśli sytuacja kryzysowa trwa długo i nabiera wciąż nowej dynamiki, nie można i nie wolno koncentrować całej uwagi i wszystkich działań na tym jednym zagrożeniu, które jest w centrum uwagi mediów i społeczeństwa – uważa dr Szymon Grzelak, psycholog, założyciel i prezes Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej.
Fot. Adobe Stock
Katarzyna Pelc: Jest Pan autorem raportu „Jak wspierać młodzież w niestabilnym świecie. Wyzwania i rekomendacje dla wychowania, profilaktyki i ochrony zdrowia psychicznego po trudnych latach 2020-2022”. Raport został oparty na wynikach badań Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej z lat 2021-2022, przeprowadzonych wśród ponad 80 tysięcy uczniów, rodziców i nauczycieli. W jakich okolicznościach powstał raport?
Dr Szymon Grzelak: To jest już piąty raport od 2020 roku, od wybuchu epidemii. Byliśmy pierwszymi, którzy w raporcie „Młodzież w czasie epidemii” dali informacje, co się dzieje z młodzieżą, co się dzieje w czasie lockdownu. Potem wydawaliśmy kolejne raporty, m.in. raport „Jak wspierać uczniów po roku epidemii?”.
Podczas prac nad najnowszym raportem doszliśmy do wniosku, że zmienność współczesnego świata (epidemia, wojna, inflacja, zagrożenia klimatyczne, zagrożenia internetowe) jest na tyle nieprzewidywalna, że należy odejść od klasycznego sposobu pisania raportów, w którym każdy kolejny kryzys dezaktualizuje poprzednie wyniki badań. I wtedy robi się szybko nowe badania tylko po to, by wiedza w nich zdobyta zdezaktualizowała się za chwilę w wyniku następnego kryzysu. Postawiliśmy więc na takie analizy i taki sposób opracowania wniosków i rekomendacji, który sprawi, że będą one aktualne i przydatne niezależnie od tego, co przyniesie przyszłość. Jeżeli nawet zdarzy się jakiś niespodziewany kryzys, nowa wojna, nowa epidemia, światowe oziębienie (dla odmiany po ociepleniu) albo jeszcze coś innego, nadal te wnioski będą sensowne. Pisząc ten raport nie myśleliśmy wyłącznie o ochronie dzieci i młodzieży przed obecnymi i przyszłymi problemami, ale także o tym, w jaki sposób można konstruktywnie wykorzystać współczesne trudy, przeciwności i zagrożenia jako okazję do zahartowania się i zwiększenia odporności młodego pokolenia na różne sytuacje kryzysowe.
Jak w świetle badań wygląda kondycja psychiczna młodych ludzi?
Badania prowadzone w pierwszym roku epidemii COVID-19 pokazywały sukcesywne pogarszanie się kondycji psychicznej młodzieży. W badaniach prowadzonych do końca 2022 roku nie widać poprawy sytuacji. Bardzo ważnym czynnikiem obniżającym tę kondycję były zmiany trybu funkcjonowania szkół i trybu nauczania. Sam fakt izolacji i przebywania na zdalnym nauczaniu nie miał z tym związku. Problemem były kilkukrotne zmiany (z trybu stacjonarnego na zdalny i odwrotnie), zwłaszcza u uczniów mających trudności w adaptacji do tych zmian, którzy zarazem nie otrzymywali odpowiedniego wsparcia najbliższego otoczenia. Jak pokazują wyniki badań, najważniejszym źródłem ochrony zdrowia psychicznego uczniów w zmieniającej się rzeczywistości (epidemia, zmiany trybu nauczania, wojna na Ukrainie itp.) jest wielkość, jakość i dostępność sieci wsparcia.
W raporcie z roku 2021 zatytułowanym „Jak wspierać uczniów po roku epidemii?” zawarli Państwo przestrogę – jeśli w najbliższym czasie nie zostaną podjęte intensywne działania mające na celu wzmocnienie kondycji psychicznej większości populacji dzieci i nastolatków, system pomocy psychologiczno-pedagogicznej i psychiatrycznej może stać się zupełnie niewydolny. Czy ta przestroga pozostaje aktualna?
Myślę, że tak, pozostaje aktualna. Polski system opieki psychiatrycznej, w tym w szczególności w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży, był niewydolny już przed okresem epidemii. Zbyt mała dostępność, zbyt małe kadry, zbyt długie kolejki. Dla wielu rozwiązaniem stawała się pomoc płatna, ale i na tę trzeba niejednokrotnie czekać. I wielu na nią nie stać. Podobnie rzecz miała się z psychologami i psychoterapeutami. Wdrażana od roku 2018 reforma w systemie ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży jest przedsięwzięciem dalekowzrocznym, które może docelowo poprawić dostępność opieki psychiatrycznej. Jednak zanim to się stanie, trzeba czasu, by zbudować podstawy nowego systemu. To się nie dzieje natychmiast.
Ale z drugiej strony nie jest do końca rozwiązaniem delegowanie problemów do specjalistów. To jest pewien taki nawyk, znak współczesności – jeśli nie umiemy rozwiązać problemu, wzywamy specjalistę. W sytuacji kryzysów, które obniżają kondycję psychiczną w skali całego społeczeństwa, specjalistów zawsze będzie za mało i zawsze będą trochę za daleko. Natomiast nauczycieli i wychowawców są dziesiątki tysięcy, a rodziców, babć i dziadków oraz życzliwych rówieśników są miliony. Co więcej, można ich znaleźć blisko, w każdej lokalnej społeczności. I w wielu wypadkach są w stanie pomóc. Mogą wesprzeć rozmową, dobrym słowem, wspólnie spędzonym czasem, uważnością na problemy drugiej osoby. Im więcej tego typu wsparcia, im więcej osób świadomych jego znaczenia, tym mniej dzieci i młodzieży dojdzie do na tyle złego stanu psychicznego, by konieczna była pomoc profesjonalna. Nie chodzi tu, rzecz jasna, o to, by wsparcie otoczenia miało z zasady zastępować pomoc profesjonalną. Może ją zastępować tam, gdzie nie ma jeszcze mowy o poważnych zaburzeniach klinicznych. Ale także w przypadkach, w których konieczna jest pomoc psychiatryczna lub psychoterapeutyczna, wsparcie bliskich z otoczenia może ją skutecznie wyprzedzać, wzmacniać i uzupełniać. Uświadamianie społeczeństwu znaczenia tych zwyczajnych źródeł wsparcia to jedno z najważniejszych zadań edukacyjnych i profilaktycznych.
W naturalnym odruchu bardzo często postrzegamy kryzys przede wszystkim jako zagrożenie. Sytuacje kryzysowe są jednak także szansą, mogą prowadzić do nowych rozwiązań i trwałych pozytywnych zmian, których odkrycie i wprowadzenie było możliwe tylko dzięki kryzysowi. Badania naukowe dowodzą, że liderzy i decydenci, którzy postrzegają kryzys jako szansę, podchodzą do jego rozwiązywania z większą otwartością i elastycznością, a w rezultacie lepiej zarządzają kryzysem niż osoby postrzegające go wyłącznie jako zagrożenie. Także specjaliści, którzy wspierają osoby, małżeństwa czy organizacje będące w kryzysie, wiedzą, że to właśnie bezradność wywołana kryzysem zmusza do szukania nowych, lepszych rozwiązań – zmusza do rozwoju. Czytelników tego raportu zachęcamy do przyjęcia takiej perspektywy, w której celem nie jest samo poradzenie sobie z bieżącymi zagrożeniami i podejmowanie lepszych bieżących decyzji, ale także poszukiwanie rozwiązań w zarządzaniu sprawami wychowania i profilaktyki, które pozwolą wprowadzić trwałą, systemową zmianę na lepsze.
W tle dynamicznych zmian rzeczywistości wynikających z epidemii i wojny są inne zagrożenia i procesy społeczne i kulturowe, o których nie można zapominać. Pojawia się uzasadniona obawa, że w czasie, gdy świat koncentruje się na zagrożeniach najbardziej widocznych i medialnych, inne poważne problemy mogą się po cichu nasilać. Jednym z kluczowych współczesnych wyzwań rozwiniętego świata jest kryzys demograficzny, który też został uwzględniony w raporcie.
Od szeregu lat martwimy się w Polsce i Europie o brak zastępowalności pokoleń. W Polsce roczna liczba zgonów przekracza liczbę urodzeń. Piramida demograficzna ukazuje szybkie starzenie się społeczeństwa. Dzisiejsi nastolatkowie, których jest przecież znacznie mniej niż w dawno minionym okresie wyżu demograficznego, już za kilka lat będą decydować swoimi osobistymi wyborami o przyszłości demograficznej kraju. Problemy demograficzne są tak poważne, że nie można ich pomijać w badaniach. Przedstawione w tym raporcie wyniki naszych badań stanowią bardzo poważny argument za pilnym i szerokim uwzględnieniem kwestii demograficznych w wychowaniu i profilaktyce. Wydarzenia, które naznaczyły lata 2020–2022, dodatkowo obniżyły tzw. „dzietność w marzeniach” polskiej młodzieży, czyli pragnienia dotyczące posiadania w przyszłości dzieci. W myśleniu o nowoczesnej profilaktyce trzeba zatem uwzględnić dziedzinę, o której w naszych publikacjach mówimy od roku 2015 – wczesną profilaktykę problemów demograficznych wraz z całym szerokim obszarem wychowania prorodzinnego.
W profilaktyce zintegrowanej przyjmujemy zasadę, że jeśli sytuacja kryzysowa trwa długo i nabiera wciąż nowej dynamiki, nie można i nie wolno koncentrować całej uwagi i wszystkich działań na tym jednym zagrożeniu, które jest w centrum uwagi mediów i społeczeństwa. Zadaniem decydentów każdego szczebla, a także praktyków jest dostrzeganie, kontrolowanie i przeciwdziałanie całemu spektrum zagrożeń. W przypadku wychowania i profilaktyki problemów dzieci i młodzieży będzie to oznaczało konieczność jednoczesnej ochrony przed możliwym zagrożeniem epidemicznym, osłabianiem się kondycji psychicznej, problemami demograficznymi oraz podejmowaniem zachowań ryzykownych przez dzieci i młodzież. Model profilaktyki zintegrowanej dostarcza konkretnych narzędzi do takiego całościowego namysłu i planowania, a także konkretnych narzędzi do działań praktycznych w postaci gotowych, wypróbowanych i przebadanych programów profilaktycznych.
W raporcie „Jak wspierać młodzież w niestabilnym świecie?” przedstawiamy rekomendacje, które nie stracą na aktualności za rok ani za dwa. Opisujemy też konkretne efekty prowadzonych pod naszym kierunkiem programów profilaktycznych, które dostępne są we wszystkich regionach Polski.
Rozmawiała Katarzyna Pelc
