×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Pomoc psychologiczna dla rodziców dziecka otyłego

mgr Marta Barańska
Zakład Wczesnej Interwencji Psychologicznej Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie

Otyłość, w zależności od podejścia teoretycznego może być różnie definiowana. Definicja otyłości wynikająca z przyjęcia określonej koncepcji teoretycznej oraz określenie funkcji, jaką nadwaga dziecka pełni w jego relacjach z otoczeniem, ma istotne znaczenie przy opracowaniu form pomocy psychologicznej oraz odpowiednich strategii zaradczych dla otyłego dziecka i jego rodziców.

W naukach medycznych otyłość traktowana jest wyłącznie jako czynnik biologiczny. Zwolennicy metod behawioralnych koncentrują się na mechanizmie powstania zaburzenia, które jest skutkiem braku równowagi pomiędzy ilością przyjmowanego pokarmu a aktywnością człowieka.

W kierunkach poznawczych otyłość postrzegana jest jako rezultat niepowodzenia w działaniu psychicznych mechanizmów kontroli jedzenia, a w teorii psychoanalitycznej jest formą psychicznej obrony osoby, jeżeli mechanizmy obronne okazują się nieskuteczne. W modelu psychosomatycznym dotyczącym przyczyn powstawania otyłości podkreśla się rolę czynników psychicznych.

Natomiast psychologia społeczna koncentruje się na otyłości w aspekcie społecznego odbioru osoby z problemem nadwagi oraz konsekwencji takiego postrzegania. W leczeniu otyłości dziecka potrzeba zmniejszenia masy ciała i uaktywnienia fizycznego nie może przesłaniać pomocy w rozwiązywaniu jego problemów emocjonalnych, ponieważ odzyskanie szczupłej sylwetki przez dziecko nie jest gwarancją odbudowania wiary w siebie oraz podwyższenia jego samooceny.

Dla psychologa podstawowym zagadnieniem w diagnozie otyłości jest pytanie, co czuje dziecko mające problem nadwagi, jak myśli o sobie i jak się ocenia. Istotna jest także perspektywa rodzica dotycząca przeżyć dziecka w związku z otyłością, jego zaangażowanie, motywacja do pomocy oraz dawanie wsparcia.

Ocena sytuacji emocjonalnej i społecznej dziecka z problemem nadwagi może być pomocna w określeniu funkcji, jaką pełni dla niego jedzenie.

Dlatego w pierwszej kolejności należy skoncentrować się na:

  • relacjach dziecka z rodzicami i jego sytuacji rodzinnej
  • osobowości dziecka, w tym na jego wrażliwości emocjonalnej
  • funkcjonowaniu dziecka w grupie rówieśniczej
  • funkcji, jaką spełnia dla dziecka jedzenie.

Nadmierny apetyt i w konsekwencji narastająca nadwaga może być sygnałem dla najbliższego otoczenia, że dziecko nie radzi sobie z jakimś problemem i chce w ten sposób zwrócić na siebie uwagę. Tak się często dzieje, kiedy dziecko czuje się samotne, bezradne, zaniedbane przez bliskich, nie radzi sobie z nauką, ma kłopoty z rówieśnikami – jedzenie może spełniać wtedy funkcję kompensacyjną.

Dyskomfort emocjonalny objawiający się złością, napięciem, lękiem może być częściowo rekompensowany jeżeli dziecko „pociesza się” słodyczami – jedzenie spełnia wtedy funkcję gratyfikacyjną.

Trudne sytuacje o negatywnym zabarwieniu emocjonalnym, związane na przykład z przykrymi procedurami medycznymi może dziecko chwilowo oddalić, jeśli odwróci swoją uwagę od czekającej go nieprzyjemnej sytuacji poprzez skupienie się na jedzeniu.

Jedzenie może także być dla dziecka pozytywnym wzmocnieniem w postaci odczucia własnej niezależności i odrębności w momencie, kiedy samo po nie sięga.

Z wielu badań wynika, że rodzice otyłych dzieci częściej doświadczają lękowej więzi ze swoimi rodzicami, stąd w kontakcie z własnym dzieckiem częściej niż przeciętni rodzice czują się bezradni i brak im pewności siebie. Postawy rodziców otyłych dzieci, zwłaszcza matek, charakteryzują się z jednej strony nadopiekuńczością i nadmiernym chronieniem dziecka, z drugiej - bezradnością i poczuciem winy za ograniczanie dziecku jedzenia. Proste polecenia adresowane do dziecka przez rodziców: „nie jedz tyle, wyłącz komputer, pograj w piłkę na podwórku” są zawodne. Zdecydowanie większe szanse powodzenia osiągnięcia spadku masy ciała u otyłego dziecka przynosi postawa, w której rodzice nie koncentrują się jedynie na zmniejszeniu nadwagi dziecka, ale wspólnie z nim próbują wyznaczyć odpowiednie do jego aktualnej możliwości cele określające etapy stopniowego dochodzenia do pożądanego efektu spadku masy ciała. W realizację wyznaczonych celów powinni być zaangażowani poza dzieckiem wszyscy bliscy. Trwały sukces osiąga się metodą „małych kroków”, także przy założeniu że potknięcia w postaci niedotrzymania przez dziecko ustalonych zasad dietetycznych są czymś naturalnym w procesie leczenia, a nie porażką.

Pomoc psychologiczna udzielana rodzicom dziecka otyłego, jej forma i zakres, powinna mieć charakter indywidualny i być dostosowana do fazy rozwojowej dziecka oraz jego sytuacji rodzinnej i społecznej, dlatego ważne jest:

  • zidentyfikowanie wspólnie z rodzicami istotnych dla dziecka potrzeb
  • wzmocnienie ich kompetencji rodzicielskich
  • odciążenie ich z poczucia winy za ograniczenie dziecku jedzenia
  • dostarczenie rodzicom odpowiedniej wiedzy i umiejętności praktycznych istotnych w rozwiązywaniu różnych problemów wychowawczych typowych dla fazy rozwojowej dziecka
  • uświadomienie rodzicom potrzeby ustalenia czytelnych dla dziecka granic i reguł postępowania w codziennym funkcjonowaniu rodziny
  • nauczenie rodziców kontrolowania własnych negatywnych emocji.

Pomoc psychologiczna otyłemu dziecku

W pracy terapeutycznej najlepsze efekty przynosi forma równoległego oddziaływania na dziecko i jego rodziców.

Praca z dzieckiem ma najczęściej formę psychozabawy poprzez którą dziecko może ujawnić swoje autentyczne uczucia, potrzeby, zainteresowania oraz odreagować negatywne emocje.

Z rodzicami psycholog analizuje trudności i niepowodzenia dziecka, tak jak widzą oni problem z perspektywy dziecka oraz swojej własnej. W czasie kolejnych spotkań wzmacnia ich motywację do działania w celu skorygowania nadwagi dziecka oraz wspiera ich działania. Pomaga również w rozwiązaniu różnych problemów związanych z relacjami rodzinnymi i kłopotami wychowawczymi.

Dziecko w wieku przedszkolnym z problemem nadwagi, wchodząc w grupę rówieśniczą czasem po raz pierwszy konfrontuje się z własnym wyglądem. Dowiaduje się wtedy, że jest brzydkie, mniej sprawne, i koledzy nie chcą się z nim bawić. Rozżalony i zniechęcony do rówieśników 4-5 latek „pociesza się” w domu słodkim posiłkiem i nie daje się przekonać rodzicom do ograniczenia słodyczy. Inteligentny przedszkolak potrafi wykorzystać na swoją korzyść każdą niekonsekwencję i rozbieżność w postawie rodziców, aby osiągnąć swój cel, jakim jest gratyfikacja i kompensacja niepowodzeń w postaci ulubionych słodyczy, nie zauważa jeszcze zależności między ilością i jakością spożywanego jedzenia, a swoim wyglądem.

Im dziecko starsze, tym większe psychologiczne są konsekwencje jego nadwagi. Niska samoocena, osamotnienie i bezradność, czasem krytyka ze strony bliskich, pogłębiają tylko jego frustrację. Różne są zachowania doświadczanych trudności. Z jednej strony dziecko może reagować złością i agresją wobec otoczenia, z drugiej zaś - dość typowa może być u niego postawa lękowa i poczucie winy z powodu kłopotów, które sprawia rodzicom, oraz to że zawodzi ich oczekiwania.

W pierwszym etapie pracy terapeutycznej istotne jest:

  • wzmocnienie i dowartościowanie dziecka przez pokazanie mu „mocnych” stron jego osobowości (np. indywidualnych uzdolnień)
  • zachęcanie do zmiany dotychczasowego funkcjonowania, np. poprzez realizowanie zainteresowań (modelarstwo, plastyka, informatyka itp.), w zależności od upodobań
  • zawarcie indywidualnego „kontraktu”, swoistej umowy partnerskiej dotyczącej zobowiązań dziecka w zakresie wspólnie wypracowanego programu naprawczego (nie tylko odnoszącego się do jego problemu nadwagi).

A w dalszym etapie:

  • uczenie dziecka rozwiązywania trudności będących w zakresie jego możliwości (np. poprawienie relacji z rówieśnikami)
  • motywowanie do samokontroli w obszarze różnych działań (np. nieodpowiadanie agresją na prowokację kolegów)
  • zachęcanie do zmiany własnego wizerunku (strój, postawa, ekspresja)
  • wsparcie podjętych przez dziecko działań w zakresie korekty masy ciała (wspólnie zaplanowanie aktywności fizycznej)
  • przygotowanie psychiczne dziecka na prawdopodobne zmienne efekty prowadzonych przez niego działań dotyczących opanowania odruchu nadmiernego jedzenia
  • włączenie do współpracy i pomocy dziecku jego wychowawcy, nauczyciela wychowania fizycznego w szkole, do której uczęszcza, oraz o ile jest to możliwe - także pedagoga lub psychologa szkolnego.

Ważne jest również uświadomienie rodzicom, że powinni:

  • chronić poczucie godności osobistej swojego dziecka i każdorazowo udzielać mu pomocy i wsparcia
  • wzmacniać i doceniać wszystkie przejawy jego aktywności fizycznej, ale także poprzez zmianę własnego stylu życia w kierunku prozdrowotnym aktywnie uczestniczyć w procesie leczenia otyłości dziecka
  • okazywać mu pozytywne uczucia, akceptację i dowartościowywać, jeśli czuje się „gorsze” od rówieśników, pomóc w nawiązywaniu pozytywnych relacji z kolegami poza środowiskiem szkolnym
  • pamiętać, że rekompensowanie dziecku jego niepowodzeń za pomocą jedzenia jest niekorzystne, ponieważ nie rozwiązuje jego problemu tylko go pogłębia i nie zaspokaja jego podstawowych potrzeb, jakimi są poczucie bezpieczeństwa oraz bycie kochanym.

Zadaniem psychologa jest:

  • pomoc rodzicom w zrozumieniu problemów emocjonalnych ich dziecka, jego trudności w relacjach społecznych, wynikających z nadwagi
  • dowartościowanie dziecka w oczach rodziców poprzez pokazanie im możliwości dziecka, jego zainteresowań, wrażliwości
  • przekonanie rodziców do podjęcia wspólnie z dzieckiem wysiłków w celu zmiany dotychczasowych nieprawidłowych nawyków, także żywieniowych
  • wskazanie obszarów, w których dziecko pomimo swoich zobowiązań i starań, nie będzie w stanie samo rozwiązać swoich kłopotów
  • poprawienie kontaktu dziecko–rodzic, wzajemnych relacji w kierunku swobodnego, nieskrępowanego ujawniania swoich uczuć, wzajemnych potrzeb, wartości, także prawa do oceniania (bez urażania godności osobistej).

Miarą pozytywnego efektu oddziaływania terapeutycznego może być zauważalna przez rodziców coraz większa satysfakcja dziecka w realizowaniu się w różnych obszarach społecznego funkcjonowania, spontaniczność, otwartość, zaufanie do siebie i bliskich oraz stopniowe zmniejszanie masy ciała.

Pomoc psychologiczna otyłemu nastolatkowi

W okresie dojrzewania ocena własnej osoby dokonywana przez młodą dziewczynę czy chłopaka na tle obowiązujących standardów urody i atrakcyjności lansowanych przez media często wypada niekorzystnie. Nawet przeciętny nastolatek bez problemu nadwagi ma kłopot z określeniem swoich warunków fizycznych i zazwyczaj zaniża ocenę. Otyły nastolatek nie tylko myśli o sobie krytycznie, ale czuje się osamotniony i bezradny, ponieważ na co dzień czuje się niezgrabny, wręcz gruby oraz musi się często konfrontować z brakiem akceptacji lub wręcz z odrzuceniem swojej osoby przez rówieśników.

Społeczny odbiór osoby otyłej jest zazwyczaj nieobiektywny i krzywdzący dla niej. Nastolatkom z problemem nadwagi i otyłości stosunkowo często przypisywane jest lenistwo, brzydota, pasywność, które mogą prowadzić do niechęci i uprzedzeń w jego środowisku. Smutek, żal i obniżony nastrój są powszechnymi emocjami nastolatków z problemem nadwagi, ale obserwuje się także u nich postawy agresywne, które mogą być formą obrony przed obraźliwymi zachowaniami jego rówieśników i wykluczeniem ze środowiska. Na postrzeganie siebie jako osoby, maja duży wpływ u wszystkich prawie nastolatków relacje wewnątrzrodzinne i opinie osób bliskich, ale także osiągnięcia szkolne oraz dotychczasowy styl życia.

Restrykcyjne lub zaniedbujące postawy rodziców, brak wsparcia i pomocy bliskich w rozwiązywaniu aktualnych problemów, konflikty i napięcia w rodzinie, sprawiają, że młode osoby z problemem nadwagi i otyłości przyjmują postawy obronne. Dodatkowo, negatywne doświadczenia z różnych obszarów społecznych sprawiają, że zazwyczaj niechętnie korzystają ze specjalistycznej pomocy, demonstrują zachowania nonszalanckie, agresywne, albo z powodu silnego lęku zamykają się w sobie.

Pomoc psychologiczna, przynajmniej w pierwszym etapie pracy z otyłym nastolatkiem, powinna mieć charakter indywidualny.

W czasie wizyt należy pamiętać o:

  • stworzeniu pozytywnej, dającej poczucie bezpieczeństwa atmosfery, która sprzyja otwartym relacjom
  • formie partnerskiego dialogu
  • aktywnym słuchaniu i nieocenianiu
  • szybkim rozpoznaniu problemów i obszarów konfliktowych
  • wsparciu i dowartościowaniu.

Programy leczenia otyłości koncentrują się zazwyczaj na korekcie dietetycznej, ćwiczeniach wysiłkowych związanych z uaktywnieniem fizycznym oraz na modyfikacji zachowań prozdrowotnych. W przypadku otyłego nastolatka wydaje się, że zmiana sposobu myślenia o sobie i odbudowanie poczucia własnej wartości są podstawowym celem terapii, często ważniejszym od samego zmniejszenia masy ciała. Dopiero osiągnięcie tego celu sprawia, że w następnym etapie pracy z nastolatkiem możliwa jest:

  • analiza czynników mających wpływ na jego otyłość
  • wspólne wypracowanie programu wspomagającego leczenie otyłości adekwatnego do jego sytuacji osobistej
  • pomoc w rozwiązywaniu bieżących konfliktów i problemów związanych z grupą rówieśniczą
  • współpraca z rodzicami nastolatka
  • zdobycie kompetentnej wiedzy pomocnej nie tylko do redukcji masy ciała, ale przede wszystkim do utrzymania osiągniętych parametrów wagowych.

Zalecane piśmiennictwo:

1.Tabak I.: Wsparcie społeczne: rola rodziny, szkoły i rówieśników. W: A. Oblacińska, I. Tabak, red.: Jak pomóc otyłemu nastolatkowi?: rola pielęgniarki szkolnej i nauczyciela wychowania fizycznego we wspieraniu młodzieży z nadwagą i otyłością: poradnik dla pielęgniarek szkolnych i nauczycieli wychowania fizycznego w gimnazjach. Warszawa, Instytut Matki i Dziecka, 2006
2.Łuszczyńska A.: Nadwaga i otyłość: interwencje psychologiczne. Warszawa, WN PWN, 2007
3.Barańska M., Riahi A.: Profilaktyka otyłości u dzieci i młodzieży w aspekcie zdrowia psychicznego i funkcji wychowawczej rodziny. W: A. Oblacińska, H. Weker, red.: Profilaktyka otyłości u dzieci i młodzieży. Kraków, Help-Med, 2008
4.Radoszewska J.: Pomoc dziecku otyłemu i jego rodzicom. W: E. Małecka-Tendera, P. Socha, red.: Otyłość u dzieci i młodzieży. Warszawa, PZWL, 2011
14.06.2013
Zobacz także
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta