Metoda PNF

Definicja i zastosowanie

Metoda PNF, czyli proprioceptywne nerwowo-mięśniowe torowanie ruchu (ang. proprioceptive neuromuscular facilitation), to metoda kompleksowej kinezyterapii, oparta na neurofizjologicznych zasadach wykonywania czynności ruchowych i ich rozwoju w trakcie życia człowieka, wykorzystywana do odzyskiwania utraconych lub kształtowania zaburzonych umiejętności ruchowych. Metoda uwzględnia odczuwanie własnego ruchu (propriocepcję) oraz skupia się na ułatwianiu ruchu zgodnego z fizjologicznymi sposobami wykonywania jak najbardziej skutecznej czynnościowo aktywności ruchowej.

Fot. pixabay.com

Metodę PNF stosuje się w leczeniu i rehabilitacji pacjentów z zaburzeniami w obrębie układu kostno-stawowego, mięśniowego i nerwowego, w szczególności:

• po udarach mózgu, urazach czaszkowo-mózgowych, urazach rdzenia kręgowego;
• z chorobą Parkinsona, stwardnieniem rozsianym, stwardnieniem zanikowym bocznym, chorobami móżdżku, polineuropatiami, dystrofiami mięśniowymi; skoliozami;
• po operacjach wszczepienia endoprotezy biodra lub kolana, rekonstrukcji więzadeł stawu kolanowego, po złamaniach kości;
• z zaburzeniami oddychania, połykania.

Geneza, założenia, cele

Koncepcja metody PNF powstała w 1946 r. w Kalifornii dzięki współpracy neurofizjologa – dr. Hermana Kabata i fizjoterapeutki – Maggie Knott. Twórcy metody dostrzegli, że ruchy wykonywane w życiu codziennym nie odbywają się w jednej płaszczyźnie anatomicznej, lecz mają charakter złożony. Ruchy te przebiegają trójpłaszczyznowo, wzdłuż skośnych osi ruchu (diagonalnych) – dzięki czemu stwarzają możliwość zaktywizowania największej liczby mięśni przydatnych do wykonania określonej czynności, np. w obrębie tułowia i kończyny górnej.

PNF wykorzystuje złożone wzorce ruchowe, które są automatycznie wykonywane przez człowieka w czasie całego życia. Dokładnie opracowano i wyróżniono wzorce dla łopatki, miednicy, kończyny górnej, dolnej, tułowia i głowy. Dodatkowo określono wzorce dla równoczesnych ruchów kończyn górnych i dolnych.

Dzięki dostarczaniu przez wzorce ruchowe wyraźnych informacji do mózgu, i przez to uruchomienie mechanizmów odtwarzania lub poprawy kontroli motorycznej (tj. mobilności, stabilności, zręczności i koordynacji), możliwe jest przywracanie utraconej funkcji ruchowej. PNF ma na celu nie tylko kształtowanie czynności nerwowo-mięśniowej lokalnej, tzn. potrzebnej do wykonania określonego ruchu, ale ma także wpływać na funkcje całego układu ruchu.

W terapii wg koncepcji PNF następuje proces uczenia ruchu, rozumiany zarówno jako odtwarzanie utraconej funkcji ruchowej, jak i wielozmysłowe bodźcowanie, polegające na sumowaniu z bodźcami proprioceptywnymi różnego rodzaju pobudzeń ze środowiska zewnętrznego, takich jak bodźce dotykowe, wzrokowe, słuchowe, bodźce oddziałujące na kontrolę równowagi (np. poprzez zmienne podłoże, wykorzystanie poduszki sensomotorycznej). Wielozmysłowe bodźcowanie polega na wykorzystaniu:

• kontaktu manualnego (odpowiedni chwyt terapeuty stymuluje receptory skóry pacjenta i dokładnie określa kierunek wykonywanego ruchu),
• kontaktu wzrokowego (kontrola i korekcja ruchu przez pacjenta; wzmocnienie napięcia mięśniowego),
• kontaktu słownego (uświadomienie pacjentowi określonego ruchu poprzez krótkie wyraźne komendy),
• oporu manualnego, odpowiednio dawkowanego i dostosowanego do potrzeb pacjenta (jego zastosowanie pozwala na torowanie ruchu, uzyskanie poprawy stabilności i kontroli motorycznej, wpływa na lepszą świadomość ruchu przez pacjenta),
• trakcji (rozciąganie/wydłużenie mięśni tułowia lub kończyn), aproksymacji (dociśnięcie powierzchni stawowych), strechingu (impuls pobudzający rozciągnięty mięsień do skurczu lub stymulujący napięty mięsień do intensywnego skurczu), co pobudza proprioreceptory znajdujące się w mięśniach, ścięgnach i torebkach stawowych.

Nauczenie prawidłowych wzorców ruchowych ma na celu zapobieganie pojawianiu się nowych lub utrwalaniu istniejących patologicznych wzorców ruchowych. Odtwarzanie prawidłowego ruchu stanowi jednocześnie działanie w kierunku normalizacji napięcia mięśniowego. Terapia metodą PNF poprawia koordynację i równowagę, zwiększa siłę i wytrzymałość mięśniową, polepsza czucie głębokie, zwiększa zakresy ruchu. Ponadto poprawia technikę wykonywania różnego rodzaju ruchów, w tym chodu.

Opis

Według metody PNF, terapia ma być bezbolesna i funkcjonalna, to znaczy zgodna z potrzebami funkcjonalnymi zgłaszanymi przez chorego i wzorowana na naturalnych ruchach zdrowego człowieka. Praca nad funkcją to przede wszystkim dążenie do uzyskania w terapii sytuacji zadaniowej, w której pacjent może podjąć próbę odtworzenia funkcji zaburzonej ruchowo (np. napić się herbaty, ubrać się lub wykonać inną potrzebną czynność). Oznacza to konieczność analizy ruchu pacjenta w odniesieniu do jego prawidłowego fizjologicznego przebiegu oraz włączenie do procesu usprawniania elementów treningu samoobsługi z wykorzystaniem przedmiotów codziennego użytku i sytuacji zadaniowych, które pacjent zgłosił jako trudne bądź niemożliwe do wykonania. Terapeuta poszukuje przyczyn problemów zgłaszanych przez pacjenta, jednak w realizacji celów wyznaczonych w terapii opiera się przede wszystkim na potencjale niezaburzonych, czy też najsprawniejszych umiejętności ruchowych, które w danej chwili są najsilniejsze, pozwalają na bezbolesne wykonanie ruchu, jak również mają największy zakres ruchowy.

PNF dzięki różnorodności stosowanych technik i wzorców ruchowych pozwala na indywidualną pracę z pacjentem, uwzględniającą stadium choroby, stan funkcjonalny oraz potrzeby pacjenta. Dzięki połączeniu poszczególnych ruchów w jedną całość (ruch globalny) aktywowane jest całe ciało chorego. W zależności od potrzeb pacjenta, wykorzystuje się techniki uczące ruchu i koordynacji, stabilizujące, rozluźniające, mobilizujące, przeciwbólowe i inne, a także program ćwiczeń funkcjonalnych na materacu, nauka chodzenia, funkcji oddychania, połykania i mówienia.

Terapia metodą PNF proponuje wykonywanie ruchów naturalnych, przebiegających trójpłaszczyznowo, zbliżonych do codziennej aktywności. Ruchy te prowadzone są wzdłuż skośnych osi ruchu, które stwarzają możliwość zaktywizowania największej liczby mięśni należących do tego samego łańcucha mięśniowego, czyli grupy mięśni pobudzanych kolejno w czasie wykonywania ruchu. Podczas ćwiczeń zostaje wykorzystany mechanizm przeniesienia siły mocniejszych grup mięśniowych na słabsze. Dzięki temu silne i zdrowe regiony ciała pobudzają i uruchamiają aktywność motoryczną w słabszych lub uszkodzonych obszarach narządu ruchu. Zgodnie ze skośnym przebiegiem większości mięśni szkieletowych za najważniejszy komponent ruchu uważa się rotację. Warunkuje ona siłę i koordynację wykonywanego ruchu.

Podczas stosowania metody PNF uwzględnia się:

• pozytywne nastawienie do terapii – chory, pomimo świadomości uszkodzenia, ma wiarę we własne siły i powodzenie ćwiczeń,
• stymulowanie chorego do mobilizacji rezerw tkwiących w jego organizmie bez obawy o wystąpienie bólu,
• wykorzystywanie „silnych ruchowo” części ciała i umiejętności chorego do ułatwiania reedukacji utraconych funkcji, czyli wzmacniamy i wykorzystujemy to, co pacjent może wykonać na poziomie nie tylko fizycznym, ale i umysłowym; dzięki takiemu podejściu możliwe jest pobudzenie, mobilizacja i pełne wykorzystanie rezerw czynnościowych tkwiących w organizmie, motywujących do dalszego działania,
• jasne określenie osiągalnych celów i ich pełne uświadomienie przez pacjenta podczas terapii, ważne dla funkcjonalnego rozwiązywania problemów ruchowych pacjenta,
• wyjaśnienie zasad wykonywania poszczególnej aktywności, chroniące pacjenta przed nieprawidłową kompensacją (czyli niewłaściwym zastępowaniem utraconej funkcji ruchowej) i patologicznymi wzorcami ułożenia kończyn
• uczenie zmian pozycji oraz ruchów globalnych, jakie wykonujemy w życiu codziennym (np. zmiany pozycji w łóżku, przesiadania się z wózka na krzesło),
• silną stymulację wielozmysłową (w ćwiczeniach aktywizowany jest wzrok, słuch, receptory dotyku, równowagi, czucia głębokiego).

Dowody naukowe

W badaniach naukowych wykazywano wpływ technik PNF na wybrane stany czynnościowe narządu ruchu (np. zakres ruchu, napięcie mięśni), jednak nie ma prac klinicznych o wysokiej wiarygodności, potwierdzających lub zaprzeczających skuteczności stosowania metody PNF w poszczególnych stanach chorobowych. Literatura przedmiotu dotyczy najczęściej opisów serii przypadków bez porównania z grupami kontrolnymi.

Rozpowszechnienie

Metoda PNF jest uważana za uzasadniony sposób postępowania rehabilitacyjnego. W praktyce klinicznej najczęściej stosują tę metodę certyfikowani terapeuci na oddziałach neurologicznych i w stacjonarnych lub ambulatoryjnych ośrodkach rehabilitacji. W 1985 roku założono Międzynarodową Grupę Instruktorów PNF (International PNF Instructor Group), która w 1997 roku powołała Międzynarodowe Stowarzyszenie PNF (International PNF Associate – IPNFA) z siedzibą w Bazylei.
W Polsce doskonalenie wiedzy o PNF możliwe jest na kursach organizowanych od 1997 roku. Narodowy Fundusz Zdrowia wyróżnia w procedurach postępowania rehabilitacyjnego metody specjalne, do których zalicza również metodę PNF.