×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Rehabilitacja pediatryczna

prof. dr hab. n. med. Janusz Nowotny
dr Krzysztof Czupryna

Definicja i zastosowanie

Rehabilitację najczęściej określa się jako działania mające na celu przywrócenie osobom niepełnosprawnym sprawności i zdolności do normalnego uczestniczenia w życiu społecznym (m.in. wg definicji Światowej Organizacji Zdrowia – WHO). W odniesieniu do dzieci i młodzieży taka definicja jest niewystarczająca. Częściej bowiem celem jest tworzenie warunków do możliwie normalnego rozwoju – fizycznego, psychicznego i społecznego. Specyfika wieku rozwojowego i związane z tym odmienne podejście do rehabilitacji osób w tym wieku legły u podstaw wyodrębnienia rehabilitacji pediatrycznej, określanej też jako „rehabilitacja osób w wieku rozwojowym”. Obecnie zaznacza się tendencja do wyodrębniania specyficznych obszarów w rehabilitacji pediatrycznej – np. rehabilitacji w neurologii dziecięcej, ortopedii dziecięcej, kardiologii, pulmonologii dziecięcej i innych.

Rehabilitacji wymagają dzieci bądź młodzież z tworzącą się bądź już rozwiniętą niepełnosprawnością spowodowaną najczęściej schorzeniami typowymi dla tego wieku. Istnieje wiele schorzeń charakterystycznych wyłącznie dla wieku rozwojowego, jednakże spośród tzw. chorób dziecięcych nieliczne tylko stwarzają bezpośrednią potrzebę rehabilitacji. W wieku rozwojowym można przede wszystkim obserwować dysfunkcje, których przyczynę stanowią wady bądź choroby wrodzone, albo też z takie, których początek związany jest z patologią ciąży lub porodu. Dysfunkcje pojawiają się też w późniejszych okresach rozwoju. Od okresu rozwoju dysfunkcji zależą i rozwój dziecka, i rozwijające się objawy, decydujące, m.in. o stopniu niepełnosprawności dziecka. Szczególna sytuacja występuje w przypadku urazu bądź choroby zaistniałych w najwcześniejszych stadiach rozwoju.

Najczęściej, długotrwałej rehabilitacji w okresie rozwojowym wymagają osoby z:

1. chorobami układu nerwowego, a w szczególności:
a) mózgowym porażeniem dziecięcym,
b) stanami dysraficznymi rdzenia przebiegającymi z niedowładami (przepuklina oponowo-rdzeniowa),
c) okołoporodowym uszkodzeniem splotu ramiennego,
d) postępującymi chorobami nerwowo-mięśniowymi,
e) rdzeniowym zanikiem mięśni,

2. wadami wrodzonymi narządu ruchu, a w szczególności:
a) wadami wrodzonymi stóp (np. stopa końsko-szpotawa),
b) kręczem szyi,
c) wrodzonym zwichnięciem biodra,

3. chorobami genetycznymi (np. zespołem Downa)

4. opóźnieniem rozwoju umysłowego

Ponadto, podobnie jak w przypadku osób dorosłych, często rehabilitacji wymagają dzieci i młodzież z chorobami przewlekłymi, chorobami nowotworowymi, w stanach pourazowych lub po leczeniu operacyjnym.

Geneza, założenia, cele

Początek szerszego zainteresowania problematyką zdrowia i sprawności dzieci przypada na początek XIX wieku. W Polsce pionierem w tej dziedzinie był Jędrzej Śniadecki, który wydał dzieło „O fizycznym wychowaniu dzieci", zwracając uwagę na znaczenie wychowania fizycznego dzieci dla ich zdrowia. Rozwój rehabilitacji dzieci początkowo był ściśle związany z rozwojem ortopedii oraz upowszechnianiem głównie przez ortopedów różnych form gimnastyki leczniczej (np. system Linga i Zandera). W okresie powojennym nadal prężnie rozwijały się oddziały ortopedyczno-urazowe dla dzieci, ale powstawały też zakłady leczniczo-wychowawcze oraz sanatoria, w których prowadzono rehabilitację dzieci z zaburzeniami neurologicznymi, w tym z mózgowym porażeniem dziecięcym (konsekwencje epidemii choroby Hainego i Medina). Z uwagi na liczne zachorowania na gruźlicę – rozwijała się rehabilitacja pulmonologiczna – powstawały ośrodki o charakterze sanatoryjnym, położone w miejscu występowania specyficznego mikroklimatu.

Do rozwoju rehabilitacji pediatrycznej przyczynił się ogólny postęp medycyny, dając możliwość ratowania dzieci – nawet tych ciężko uszkodzonych, które do tej pory zwykle umierały. Sukcesywnie pojawiały się i rozwijały specyficzne metody rehabilitacji dzieci. W latach 80. ubiegłego stulecia stopniowo wyodrębniły się grupy zawodowe zajmujące się rehabilitacją dzieci z określonymi dysfunkcjami czy jednostkami chorobowymi – głównie za sprawą wprowadzenia lekarskiej specjalizacji z rehabilitacji medycznej, postępu w akademickim kształceniu fizjoterapeutów, rozwoju terapii zajęciowej, psychologii klinicznej i logopedii (terapii mowy).

U osób dorosłych niepełnosprawność i potrzeba rehabilitacji wynikają przede wszystkim z dysfunkcji nabytych, a tylko w pewnej części są one konsekwencją tego, co się zdarzyło w wieku rozwojowym. Przeważnie więc, zanim dojdzie do niepełnosprawności, osoby dorosłe mają już określony poziom sprawności, który w wyniku urazu lub choroby można utracić. W części przypadków proces rehabilitacji dzieci ma na celu przywrócenie utraconej sprawności i przebiega podobnie jak rehabilitacja osób dorosłych, ale w pozostałych różnice są znaczne. Generalnie obowiązują te same zasady ogólne i sposoby postępowania, ale obowiązują też pewne zasady specyficzne dla rehabilitacji dzieci. Wynikają one z następujących, powiązanych ze sobą przesłanek:

1) specyfiki chorób wieku dziecięcego,
2) charakteru niepełnosprawności osób w wieku rozwojowym,
3) bezpośrednich i odległych skutków różnych dysfunkcji u dzieci.

Rozwój psychoruchowy zdrowego dziecka jest spontaniczny, przebiega według określonych prawideł i nie wymaga żadnej specjalnej ingerencji. Jeśli pojawią się jakiekolwiek morfologiczne bądź funkcjonalne przeszkody, to rozwój ten przebiega w warunkach odmiennych od normalnych i często jest zaburzony. Możliwości rozwoju są zdeterminowane rodzajem i stopniem ciężkości dysfunkcji, a trudności w wykonywaniu określonych czynności muszą być w jakiś sposób wyrównane. Odbywa się to zwykle poprzez pojawianie się zastępczych, najczęściej nieprawidłowych ruchów i nieprawidłowych ustawień określonych części ciała. Zjawisko to nosi nazwę kompensacji funkcjonalnej. Jeśli kompensacja przebiega w sposób spontaniczny, skutki bywają zazwyczaj nieskorzystne, często trudne do przewidzenia. Dlatego niezbędne jest wczesne rozpoczęcie rehabilitacji. W późniejszych okresach rozwoju dziecka czynnikiem decydującym o ostatecznym obrazie jego funkcjonowania jest pojawienie się rozmaitych ograniczeń zakresu ruchów i deformacji jako efekt wspomnianych nieprawidłowych ułożeń i poruszania daną częścią ciała.

Niezwykle istotnym elementem optymalnego rozwoju dziecka, rzutującym na jego przyszłość, jest jak najwcześniejsze wykrycie trudności rozwojowych i minimalizowanie ich tak, aby dziecko uzyskało możliwie najlepsze dla niego warunki rozwoju, w sferze ruchowej, intelektualnej, emocjonalnej i społecznej. Z tego powodu od kilku lat powszechnie są realizowane przez ośrodki rehabilitacyjne programy tzw. wczesnej interwencji, które, można powiedzieć, są pierwszym etapem rehabilitacji pediatrycznej. Celem wczesnej interwencji jest jak najszybsze objęcie opieką dziecka już od urodzenia (głównie z grupy dużego ryzyka ciążowo-porodowego) i zawiera wszelkie działania, których celem jest jego stymulacja w zakresie kompensacji braków rozwojowych. W skład wczesnej interwencji wchodzi terapia pedagogiczna, logopedyczna i psychologiczna w bezpośrednim powiązaniu z rehabilitacją ruchową (neurorehabilitacją). Istotną rolę odgrywa tu również edukacja rodziców w zakresie pielęgnacji dziecka poprzez stosowanie określonych technik noszenia, unoszenia, ubierania czy zabawy (metoda Finnie). U dzieci, u których niepełnosprawność postępuje, wczesna interwencja pozwala na minimalizowanie rozwoju nieprawidłowości, dzięki czemu w wielu przypadkach są one przygotowane do rozpoczęcia nauki, co stwarza im większe szanse przygotowania zawodowego, pracy oraz bardziej samodzielnego i niezależnego życia.

Składnikiem rehabilitacji pediatrycznej są też działania zapobiegawcze (np. sterowanie kompensacją, zapobieganie występowaniu niektórych objawów), ale wymagają one wczesnej diagnostyki. Dlatego też wdrożono na szerszą skalę badania przesiewowe ukierunkowane na wykrywanie niektórych dysfunkcji, m.in. pod postacią tzw. bilansów zdrowia. W ten sposób z populacji wyodrębniane są np. dzieci zagrożone rozwojem dysfunkcji lub określonej choroby, dzięki czemu można podjąć wczesne działania lecznicze i rehabilitacyjne.

Opis

Podstawową formą rehabilitacji pediatrycznej jest kinezyterapia, czyli leczenie poprzez ruch. Głównym celem kinezyterapii jest m.in. utrzymywanie lub przywracanie prawidłowego zakresu ruchomości w poszczególnych stawach, normalizacja i zwiększanie siły i wydolności mięśniowej, doskonalenie koordynacji i równowagi, korekcja wad postawy, jak również zwiększenie wydolności i poprawa sprawności oddechowej dziecka. W wielu przypadkach, zwłaszcza u dzieci z zaburzeniami funkcjonowania układu nerwowego, konieczna jest tzw. reedukacja nerwowo-mięśniowa. W skład kinezyterapii pediatrycznej wchodzą różnorodne metody fizjoterapii. W przypadku zaburzeń i nieprawidłowości związanych z niedojrzałym lub uszkodzonym układem nerwowym stosuje się głównie metody neurorozwojowe (np. Bobath, Vojty, integracja sensoryczna). Stosuje się je również w przypadku dzieci w okresie niemowlęcym. Za ich pomocą prowokowany i wyzwalany w tym okresie określony rodzaj reakcji ruchowej lub napięcia mięśniowego pozwala korzystnie wpływać zarówno na rozwój dziecka z uszkodzeniem centralnego i obwodowego układu nerwowego, jak i z zaburzeniami ortopedycznymi.

W przypadku dzieci, u których zaburzenia rozwoju motorycznego powiązane są z nieprawidłowościami rozwoju umysłowego stosuje się metody psychopedagogiczne (np. Petö, Montessori, Sherborn, Knilów). Metody te polegają na jednoczasowym oddziaływaniu edukacyjnym na dziecko niepełnosprawne w odniesieniu do jego ograniczeń ruchowych, aktywności życia codziennego (samoobsługa), komunikacji i kontaktów społecznych (sposoby porozumiewania się). Dużą uwagę w metodach tych poświęca się na rozwój intelektualny (nauka przedszkolna, szkolna). Można więc powiedzieć, że głównym celem terapii jest osiągnięcie przez dziecko jak największej sprawności ruchowej, poziomu intelektualnego i odpowiedniego zachowania i reagowania na sytuacje występujące w życiu codziennym.

Podobną do metod psychopedagogicznych w swych założeniach jest terapia zajęciowa, która jest też elementem terapii psychopedagogicznych. Dzieli się ją zwykle na ergoterapię, tj. terapię poprzez zajęcia manualne, socjoterapię – terapię zaburzeń ruchowych i zachowań poprzez spotkania z innymi osobami, jak również arteterapię, czyli terapię poprzez sztukę. Terapia zajęciowa pomaga dzieciom nabywać nowe umiejętności ruchowe, umiejętność odpowiedniego zachowania się w różnych sytuacjach społecznych oraz uczestniczyć w zajęciach szkolnych. W zależności od rodzaju dysfunkcji czy niepełnosprawności zarówno fizycznych, jak i psychicznych dobiera się dla dziecka odpowiedni rodzaj terapii zajęciowej. I tak np. dla dziecka z upośledzoną funkcją rąk zadania jakie dziecko ma do wykonania ukierunkowane są na poprawę chwytu, w przypadku zaburzeń społecznych udział w zajęciach poprawiać ma zaufanie, wzajemny szacunek i umiejętność pracy w grupie. Z kolei u dzieci z zaburzeniami poznawczymi stosuje się różnego rodzaju gry i zabawy doskonalące sposób myślenia, kreatywność, wyobraźnię, a także koncentrację uwagi. Elementy terapii zajęciowej stanowią pomoc w rehabilitacji pediatrycznej, przyczyniając się do uatrakcyjnienia ćwiczeń ruchowych.

Częstym elementem fizjoterapii pediatrycznej jest terapia logopedyczna. Jej celem jest kształtowanie prawidłowej mowy w trakcie rozwoju dziecka. Dotyczy to zarówno mówienia, jak i rozumienia mowy oraz usuwanie trudności w czytaniu i pisaniu. Specyficznym rodzajem logopedii jest surdologopedia będąca podstawowym narzędziem w terapii dzieci głuchych czy głuchoniemych. Inną specjalnością logopedii stosowanej w rehabilitacji dzieci jest neurologopedia zajmująca się, m.in. nauką odpowiedniego gryzienia, żucia, jedzenia, połykania śliny, jak również pokarmów o określonej konsystencji.

Usprawnianie dziecka nie może bazować wyłącznie na ćwiczeniach i zabiegach leczniczych, lecz musi znaleźć przełożenie na życie codzienne. Należy zatem uświadomić rodziców, że nawet w zwykłych czynnościach pielęgnacyjnych tkwią duże możliwości stymulacji sensomotorycznej – bardzo ważnej dla rozwoju dziecka niepełnosprawnego. Jak wspomniano wcześniej z tego też względu bardzo istotnym elementem fizjoterapii pediatrycznej jest edukacja rodzin dotycząca codziennej opieki – odpowiedniego noszenia dziecka, jego układania, kąpieli, przyjmowania odpowiedniej pozycji do zabawy i rodzaju samej zabawy.

W skład tej edukacji wejść powinno również ustalenie priorytetów postępowania – czyli odpowiednie rozplanowanie działań pozwalających na optymalny rozwój dziecka niepełnosprawnego z uwzględnieniem terapii, jego edukacji (nauki szkolnej) oraz sposobów kształtowania motywacji dziecka do samodzielnego podejmowania różnorodnych wyzwań (włącznie ze wskazaniem niebezpieczeństwa, jakie stanowić może nadopiekuńczość – doprowadzając do niepełnosprawności społecznej dziecka).

Edukacja rodzin dziecka niepełnosprawnego obejmuje również zagadnienia z zakresu pomocy socjalnej. Jej celem jest rozpoznanie i poszukiwanie rozwiązań problemów rodziny spowodowanych niepełnosprawnością dziecka. Tego typu pomoc rodzinie ma uchronić jej członków – zwłaszcza matkę – przed kryzysem emocjonalnym, depresją czy syndromem wypalenia. Rodziny dzieci z niepełnosprawnością mogą korzystać z pomocy instytucjonalnej, a także samopomocowej, dzięki czemu możliwa jest wymiana doświadczeń oraz edukacja dotycząca niezbędnej reorganizacji (modyfikacji) życia rodziny – tak, by nadal mogła ona funkcjonować jako całość.

Zastosowanie metod ortopedycznych lub ortopedyczno-chirurgicznych znajduje miejsce w przypadku dzieci, u których metody neurorozwojowe nie przynoszą oczekiwanych efektów lub zmiany w obrębie narządu ruchu są na tyle duże, że nie pozwalają na prawidłowe funkcjonowanie. Przykładem jest leczenie wrodzonej stopy końsko-szpotawej lub dysplazji stawu biodrowego, które w przypadku braku efektów „nieinwazyjnego” leczenia z czasem prowadzi do zwichnięcia tego stawu. Innym przykładem jest mózgowe porażenie dziecięce lub przepuklina oponowo-rdzeniowa, których objawy w miarę rozwoju dziecka, mogą prowadzić do coraz większych i niemożliwych do skorygowania poprzez zabiegi kinezyterapeutyczne przykurczów i deformacji. Metody ortopedyczno-chirurgiczne stosowane są również w przypadku typowych nieprawidłowości ortopedycznych występujących u dzieci.

Oprócz określonych metod rehabilitacji i technik nakierowanych na utrzymywanie pełnego zakresu ruchu w poszczególnych stawach u wielu dzieci stosuje się odpowiednio dobrane zaopatrzenie ortopedyczne w postaci ortez, butów, wkładek czy gorsetów. Nierzadko w rehabilitacji pediatrycznej jako wspomaganie terapii zastosowanie ma tzw. kinesiotaping w postaci specjalnych elastycznych taśm przyklejanych w odpowiedni sposób w różnych częściach ciała dziecka mających na celu rozluźnianie lub ułatwienie wykonywania określonych ruchów.

W przypadku dzieci z zaburzeniami funkcjonowania układu oddechowego oprócz farmakoterapii i aerozoloterapii stosuje się również fizjoterapię układu oddechowego. W jej skład wchodzą ćwiczenia oddechowe i specyficzne metody wspomagające oczyszczanie drzewa oskrzelowego poprzez układanie w odpowiednich pozycjach (techniki drenażowe), ćwiczenia kontrolowanego kaszlu, techniki wspomagające ewakuację wydzieliny (m.in. oklepywanie, masaż wibracyjny), jak również techniki reedukacji wzorca oddechowego. Bardzo specyficzną i zarazem efektywną formą fizjoterapii układu oddechowego u wcześniaków mających kłopoty z samodzielnym oddychaniem jest metoda zwiększania przepływu wydechowego (AFE).

Ocena efektów usprawniania wymaga posługiwania się wymiernymi sposobami oceny. Dość popularne są specjalne testy, np. GMFM (Gross Motor Function Measure), GMPM (Gross Motor Performance Meassure) czy PEDI (Pediatric Evaluation of Disability Inventory). GMFM jest oparta na analizie wzorców ruchowych przetaczania, siadania, pełzania czworakowania, chodzenia, biegania i skakania. GMPM uwzględnia osiągnięcia dotyczące układu ciała w przestrzeni, koordynacji, rozdzielenia ruchów, stabilizacji pozycji oraz przenoszenia ciężaru ciała. PEDI polega na ocenie funkcjonalnej obejmującej trzy obszary: samoobsługę, przemieszczanie się i funkcje socjalne. Innym wymiernym sposobem oceny stanu chodzących dzieci, jak również skuteczności ich rehabilitacji jest trójpłaszczyznowa analiza chodu, pozwalająca na zaobserwowanie wszelkich odchyleń chodu, patrząc na sposób przemieszczania się dziecka z każdej strony – z przodu, z boku i z góry. W odniesieniu do poszczególnych jednostek chorobowych istnieją specyficzne dla danej choroby skale pozwalające ocenić stan dziecka oraz efekt jego usprawniania. Przykładem może być skala Malleta w przypadku uszkodzenia splotu barkowego.

Dowody naukowe

O postępie rehabilitacji pediatrycznej świadczy ciągły rozwój działalności naukowej ośrodków zajmujących się tą dziedziną. Zasadność stosowania rehabilitacji pediatrycznej wg ustalanych aktualnie wskazań nie budzi obecnie wątpliwości. Publikowane są liczne eksperymentalne prace badawcze potwierdzające skuteczność poszczególnych metod stosowanych w usprawnianiu dzieci z określonymi jednostkami chorobowymi.

Rozpowszechnienie

W ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego w Polsce dostępne są różne formy rehabilitacji dla dzieci. Rehabilitacja może odbywać się w warunkach ambulatoryjnych, w ośrodku – na oddziale dziennym, w warunkach domowych oraz w warunkach stacjonarnych (w szpitalu, w sanatorium, w ośrodkach opiekuńczych stałego pobytu dzieci).

Rehabilitacja ambulatoryjna prowadzona jest w poradni rehabilitacyjnej, gabinecie lub zakładzie fizjoterapii. Przeznaczona jest dla dzieci z chorobami przewlekłymi, po urazach i/lub zabiegach operacyjnych. Na zabiegi może skierować każdy lekarz, przy czym w przypadku dysfunkcji narządu ruchu wywołanej wadami postawy – lekarz poradni rehabilitacji leczniczej lub poradni ortopedii i traumatologii narządu ruchu.

Rehabilitacja w ośrodku lub na oddziale dziennym przeznaczona jest dla dzieci, które potrzebują intensywniejszych ćwiczeń i zabiegów, co czyni proces rehabilitacji dłuższym lub powoduje konieczność ciągłego prowadzenia. Dotyczy on dzieci m.in. z zaburzeniami rozwojowymi, z dysfunkcją słuchu i mowy czy narządu wzroku. Jest to pośrednia forma rehabilitacji między ambulatoryjną i szpitalną, przeznaczona dla dzieci, które nie wymagają całodobowego nadzoru medycznego. Skierowanie na zabiegi rehabilitacyjne w ośrodku lub na oddziale dziennym wystawia lekarz pierwszego kontaktu, lekarz specjalista w poradni specjalistycznej lub lekarz z oddziału szpitalnego.

Rehabilitacja domowa przeznaczona jest dla dzieci, które nie poruszają się samodzielnie i nie mają możliwości dotarcia do placówki rehabilitacyjnej. Każda poradnia rehabilitacyjna, która zawarła kontrakt w zakresie fizjoterapii ambulatoryjnej ma obowiązek świadczenia opieki domowej. Rodzic lub upoważniony opiekun dziecka, zgłaszając się ze skierowaniem od lekarza do placówki mającej umowę z NFZ, ustala termin wizyty domowej.

Rehabilitacja szpitalna przeznaczona jest dla dzieci wymagających całodobowej opieki medycznej oraz dla tych, które potrzebują intensywnej, kompleksowej rehabilitacji. Swoistą odmianę tego typu postępowania stanowią turnusy rehabilitacyjne. W ramach rehabilitacji stacjonarnej wyróżnia się m.in. rehabilitację: ogólnoustrojową, neurologiczną, pulmonologiczną. Na rehabilitację szpitalną kierują lekarze specjaliści z oddziałów szpitalnych lub poradni specjalistycznych.

W ostatnim czasie w Polsce powstaje coraz więcej organizacji zajmujących się lub wspomagających rehabilitację pediatryczną. Od lat 80. XX wieku funkcjonują specjalistyczne ośrodki rehabilitacyjno-opiekuńczo-wychowawcze. Powołane zostały również liczne stowarzyszenia oraz fundacje wspierające funkcjonowanie zarówno tych ośrodków, jak i rodzin dzieci niepełnosprawnych. Fundacje te pozyskują fundusze na leczenie i rehabilitację dzieci, zakup sprzętu medycznego, pomocy edukacyjnych oraz na inne specjalne potrzeby. Takim przykładem są np. Fundacja Polsat, Fundacja „Nasze Dzieci”, Fundacja Dzieciom „Zdążyć z Pomocą” czy Fundacja Aktywnej Rehabilitacji.

Organizacją, która od 1991 roku wspiera finansowo rehabilitację (w tym też dziecięcą) oraz wszelkie koszty z nią związane jest Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Od wielu lat prężnie działają grupy wsparcia zrzeszające rodziców dzieci z podobnymi dysfunkcjami. Przykładem takim jest np. Stowarzyszenie Rodziców Dzieci z Przepukliną Oponowo-Rdzeniową, Stowarzyszenie Rodziców Dzieci z Autyzmem, Stowarzyszenie Rodziców Dzieci z Mózgowym Porażeniem Dziecięcym. Z roku na rok powiększa się liczba certyfikowanych terapeutów specjalizujących się w rehabilitacji dziecięcej. Zrzeszają się oni w Towarzystwach, rozpowszechniając wszelkie informacje dotyczące określonej metody terapii, ośrodków i indywidualnych osób specjalizujących się w danej metodzie. Poniżej znajdują się adresy niektórych z nich:



Przydatne strony:

13.10.2015
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta