Biblioterapia

Definicja i obszar zastosowania

Biblioterapia zaliczana jest do metod terapii zajęciowej i polega głównie na terapeutycznym wykorzystywaniu wartości literatury, pozwalających na uzyskanie wsparcia psychicznego, zmniejszenie stresu i poczucia osamotnienia, niepełnosprawności lub wykluczenia. Działaniem biblioterapeutycznym mogą być objęte osoby chore (szczególnie pacjenci ośrodków psychiatrycznych lub inni hospitalizowani pacjenci), osoby z problemami emocjonalnymi, niepełnosprawne lub nieradzące sobie w trudnych sytuacjach życiowych, osoby uzależnione od alkoholu lub narkotyków.
Ponadto biblioterapia może mieć również znaczenie prewencyjne. Osoby, które borykają się z trudnymi do rozwiązana problemami, poprzez kontakt z odpowiednio dobraną literaturą mogą szukać rozwiązania swoich problemów, a także wypełniać wolny czas.

Geneza, założenia i cele

Funkcję terapeutyczną książek doceniono już w czasach starożytnych. W Bibliotece Aleksandryjskiej widniał napis „Lekarstwo na umysł”. W XIII wieku w szpitalu w Kairze zalecono czytać Koran w celach terapeutycznych, natomiast w Europie w XVIII wieku do działań terapeutycznych włączono czytanie teksów religijnych w szpitalach dla chorych psychiczne. Za twórcę biblioterapii uważa się Nikołaja Rubakina, rosyjskiego bibliotekarza i bibliografa, który w 1919 roku w Instytucie Bibliopsychologii w Lozannie rozpoczął badania na temat leczniczego zastosowania literatury. Wybuch I wojny światowej przyczynił się do powstawania bibliotek wojennych dla rannych i rekonwalescentów. W Polsce terminu „biblioterapia” zaczęto używać już w latach trzydziestych XX wieku, ale biblioterapia jako dyscyplina naukowa rozwinęła się dopiero w latach osiemdziesiątych.
Oddziaływania biblioterapii można podzielić na: terapeutyczno-rehabilitacyjne, dydaktyczno-wychowawcze i profilaktyczne.

Jako najczęściej przyjmowane istotne cele biblioterapii można wskazać:

• niwelowanie poczucia izolacji społecznej i osamotnienia,
• pomoc w pozbyciu się napięcia emocjonalnego, w relaksowaniu się, zmniejszeniu stresu, lęku,
• wzmocnienie wiary we własne możliwości i pokonywanie barier,
• rozwijanie procesów poznawczych,
• rozbudzenie wyobraźni,
• skłanianie do autorefleksji nad własnym życiem i nad dokonywanymi wyborami,
• kształtowanie postaw moralnych,
• dostarczanie ciekawych przeżyć,
• wypełnianie czasu wolnego,
• motywowanie do sięgania po książkę.

Książka może pełnić również funkcję rekreacyjną. Poprzez zanurzenie się w fabułę, utożsamienie się z bohaterami można się na chwilę przenieść w inny, literacki wymiar i zapomnieć o troskach, problemach, chorobie czy dysfunkcji.

Opis

Proces biblioterapeutyczny, w którym uczestnictwo jest dobrowolne i zachodzi relacja terapeuta – pacjent, może przebiegać następująco:

• diagnoza – rozpoznanie problemów uczestnika, pacjenta – staranny dobór literatury na podstawie danych na temat stanu zdrowia pacjenta, jego zainteresowań czytelniczych, potrzeb oraz wcześniejszych życiowych doświadczeń (należy przy tym pamiętać, że kontakt z literaturą może wydobywać z podświadomości nie tylko dobre wspomnienia i przeżycia, ale również te trudne i bolesne),
• działania terapeutyczne oraz stosowanie różnych metod i form pracy z tekstem w zależności o sytuacji terapeutycznej i miejsca:
  • głośne czytanie tekstu przez prowadzącego (bibliotekarza, terapeutę),
  • głośne czytanie tekstu przez uczestników,
  • ciche czytanie
  • słuchanie nagranego tekstu
  • rozmowa o czytanym tekście,
  • rozmowa o bohaterach i ocena ich zachowania,
  • proponowanie innego zakończenia,
  • wykonywanie ilustracji do czytanego tekstu,
  • wcielanie się w rolę głównego bohatera i odgrywanie jej.

U osób z niepełnosprawnością intelektualną umiejętność rozumienia tekstu i odczytywania zachowań moralnych bohaterów może być utrudniona. Pozostaje jednak sfera emocjonalna, która dostarcza uczucia zadowolenia, radości i szczęścia w kontakcie z literaturą.
W zależności od przeznaczenia, celów i odbiorców wyróżnia się kilka rodzajów biblioterapii.

Biblioterapia instytucjonalna – nakierowana głównie na pacjenta hospitalizowanego. Literatura głównie o charakterze dydaktycznym oraz materiały dotyczące stanu chorego, a także literatura, która pełni funkcję relaksacyjną i rekreacyjną.

Biblioterapia kliniczna – stosowana głównie w terapii z chorymi przejawiającymi problemy emocjonalne i behawioralne. Polega na dostarczaniu literatury wyobrażeniowej w celu ułatwienia pacjentowi uzyskanie „wglądu” w siebie i zmianę swojej sytuacji psychicznej. Dzięki dostarczeniu literatury wglądowej chorzy doświadczają uczucia identyfikacji, projekcji oraz oczyszczania. Może być również kierowana do osób nieakceptujących swojego stanu zdrowia bądź źle znoszących pobyt w placówce leczniczej/rehabilitacyjnej.

Biblioterapia wychowawcza (rozwojowa) – wykorzystuje się w niej literaturę o tematyce dydaktycznej (głównie literatura wyobrażeniowa i informacyjna, która przedstawia rozwiązania i schematy działań w trudnych sytuacjach). Adresatami są osoby borykające się z istotnymi dla nich problemami (rozwód, bezrobocie, brak pieniędzy itp.), które podczas działań biblioterapeutycznych doskonalą swój proces samorozwoju i korygują prezentowane przez siebie postawy zachowań oraz sposoby myślenia. Wyróżnia się biblioterapię reminiscencyjną, która odwołuje się do wspomnień odbiorców, oraz biblioterapię behawioralną, mającą na celu wywołanie zmiany zachowań. W biblioterapii wychowawczej uczestnikami procesu terapeutycznego są osoby w wieku rozwojowym oraz osoby niedostosowane społecznie.

Dowody naukowe

Badania wskazują, że biblioterapia prowadzi do zmniejszenia stresu związanego z chorobą, hospitalizacją czy niepełnosprawnością, powoduje pozytywną zmianę nastroju, rozwija procesy poznawcze, niweluje poczucie osamotnienia i izolacji społecznej oraz wzmacnia wiarę we własne możliwości.

Rozpowszechnienie

W Polsce biblioterapia prowadzona jest na warsztatach terapii zajęciowej, w domach pomocy społecznej, w środowiskowych domach samopomocy, w świetlicach terapeutycznych, w klubach osiedlowych, w szpitalach, w przedszkolach, w szkołach.
Działalność propagatorsko-edukacyjną o zasięgu lokalnym jak i krajowym prowadzi Polskie Towarzystwo Biblioterapeutyczne (PTB – Wrocław, ul. Niemcewicza 2, http://www.biblioterapiatow.pl). PTB jest wydawcą biuletynu informacyjnego „Biblioterapeuta” (kwartalnik).
Do prowadzenia biblioterapii przygotowują specjalistyczne szkolenie biblioterapeutyczne organizowane przez Polskie Towarzystwo Biblioterapeutyczne (trzystopniowe kursy kończące się praktycznym egzaminem, na którym prezentuje się autorski program biblioterapeutyczny). Ponadto, ośrodki doskonalenia nauczycieli na terenie całego kraju prowadzą kursy w zakresie biblioterapii.