Definicja i zastosowanie
Arteterapia (inaczej artterapia lub terapia przez sztukę), to wykorzystanie kontaktu z różnymi rodzajami sztuki (sztuki plastyczne, sztuki użytkowe, muzykę, taniec, literaturę, teatr, film) dla uzyskania efektów leczniczych lub rehabilitacyjnych.
Tworzenie dzieł artystycznych (czynne uczestniczenie w przedstawieniach artystycznych), określane jako terapia przez twórczość (ang. creative therapy), jest przede wszystkim oddziaływaniem psychoterapeutycznym, a także jest wykorzystywane w terapii zajęciowej (szczególnie poprzez nabywanie umiejętności związanych z tworzeniem dzieł plastycznych, użytkowych, grą na instrumentach i tańcem).
Nietwórczy kontakt z dziełami sztuki wchodzi też w zakres estetoterapii (terapia przez kontakt z pięknymi dziełami, pięknym otoczeniem, przyrodą).
W węższym znaczeniu termin arteterapia bywa niekiedy używany do określenia terapii przez wykorzystanie wyłącznie sztuk plastycznych.
Arteterapia jest najczęściej stosowana:
- w leczeniu zaburzeń emocjonalnych (szczególnie lęki, depresje), nerwic, uzależnień;
- w rehabilitacji osób przewlekle chorych, niepełnosprawnych, osób po urazach fizycznych i psychicznych;
- u osób mających trudności z przystosowaniem lub nie radzących sobie w sytuacjach konfliktowych;
- w terapii psychologicznej rodzin;
- w przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu.
Geneza, założenie, cele
W polskiej literaturze termin arteterapia jest najczęściej stosowanym. Początkowo wykorzystywana była w celach diagnostycznych w takich dziedzinach jak psychoterapia i psychiatria. Z biegiem czasu zaczęto ją stosować w psychologii i pedagogice, a w latach 70-tych XX wieku stworzono koncepcje arteterapii.
Funkcje arteterapii zależą w głównej mierze od założonych celów jej stosowania i są to przede wszystkim: funkcja rekreacyjna, edukacyjna, psychoterapeutyczna, diagnostyczna i korekcyjna. Pierwsza z nich polega na stworzeniu odpowiednich warunków, w których uczestnik będzie mógł nabrać sił celem pokonania trudów i problemów życiowych. Funkcja edukacyjna pełni rolę informacyjną nt. celu i sensu życia i jego odnajdywaniu właśnie dzięki stosowaniu technik terapii przez sztukę. Próbowanie zmiany zachowania, wyjścia z utartych dróg i schematów, kręgu izolacji i osamotnienia przypisuje się funkcji korekcyjnej. Należy wymienić funkcję diagnostyczną, gdyż wszelkie wytwory twórczości opisują stan psychofizyczny danej osoby.
W literaturze przedmiotu mowa jest również o funkcji ekspresyjnej – podczas tworzenia pojawiają się różne emocje, często tłumione i niekorzystne dla stanu zdrowia i samopoczucia, które mają swoje ujście i następuje rozładowania napięcia. Zatem można mówić, iż artetrapia pełni funkcje terapeutyczne, ponieważ buduje wiarę we własne siły i możliwości, buduje właściwą samoocenę, poprawia koordynację wzrokowo-ruchową, pomaga usuwać zahamowania, poprawia zdolności manualne i ruchowe całego ciała, integruje osoby z otoczeniem.
Do technik wykorzystywanych w arteterapii w węższym zakresie należą:
- malarstwo
- rysunek
- rzeźba
- grafika
Do technik terapii przez sztukę wykorzystywanych w szerszym rozumieniu zaliczamy:
Biblioterapia - polega głównie na wykorzystywaniu terapeutycznych wartości literatury i jest rodzajem wsparcia psychicznego.
Estetoterapia – to terapia przez kontakt z pięknym otoczeniem i przyrodą. Uważa się również, że wizyty w muzeach i galeriach sztuki oddziałują pozytywnie i dostarczają bodźców estetycznych. Wymienić należy również silvoterapię – leczniczy kontakt poprzez przebywanie w lesie oraz talasoterapię – spacery brzegiem morza.
Estetoterapia ma na celu zniwelowanie napięcia emocjonalnego , pomaga zrelaksować się i odprężyć. Stosowana dla osób, które prowadzą statyczny tryb życia jak i również osób z zaburzeniami psychicznymi i emocjonalnymi.
Choreoterapia – inaczej terapia tańcem. która obejmuje taniec, ćwiczenia muzyczno-ruchowe oraz improwizacje ruchowe do wybranych utworów..
Dramatoterapia to metoda wspierająca proces terapeutyczny. Swoje korzenie posiada w psychoterapii. Polega na wykorzystywaniu elementów teatru i dramy. Uczestnicy zajęć przygotowują spektakl teatralny, w który odgrywają role. Również ćwiczenia odgrywania ról, scenek w zaimprowizowanej sytuacji, które mogą wiązać się z silnymi emocjami, pomagają w ich ponownym przeżywaniu i konfrontowaniu się z trudnymi doświadczeniami, lecz w bezpiecznym otoczeniu. Po tym procesie uczestnik opowiada o emocjach, które mu towarzyszyły w trakcie grania.
Odbiorcami są głównie osoby z zaburzeniami psychicznymi oraz z problemami emocjonalnymi. Grupy terapeutyczne skupiają uczestników warsztatów terapii zajęciowej oraz sekcji teatralnych w Środowiskowych Domach Samopomocy. Przekazy przygotowywanych spektakli teatralnych przez osoby z niepełnosprawnością są bardzo emocjonujące również dla widza i dostarczają wielu wzruszeń i refleksji.
Muzykoterapia jest kolejnym działaniem terapeutycznym wykorzystującym muzykę i jej elementy - takie jak dźwięk, rytm, harmonię, dynamikę, tempo, melodię – w procesie poprawy jakości życia i zdrowia.
Dowody naukowe
Literatura opisuje dowody naukowe, które potwierdzają efektywność terapii przez sztukę. Istnieje kilka dowodów, głównie w literaturze amerykańskiej, które ukazują wpływ działań arteterapeutycznych z grupami osób krzywdzonych, z traumą oraz potraumatycznym zaburzeniem stresowym. W przypadku osób z demencją, przeprowadzone badania wykazały znaczny stopień redukcji depresji oraz zwiększoną uwag ę u osób należących do grup arteterapeutycznych.
Z kolei amerykańskie i brytyjskie artykuły opisują poprawę koncentracji, samokontrolę i lepszy stopień radzenia sobie w kontaktach społecznych u dzieci i młodzieży z ADHD. Znane są również efektywne działa arteterapeutyczne dla dzieci i młodzieży ze spektrum autyzmu.
Rozpowszechnienie
Działania związane z terapią przez sztukę są stosowane i włączane do programów Warsztatów terapii zajęciowych oraz Środowiskowych Domów Samopomocy. Uczestnicy mają dostęp do szeroko rozumianej sztuki i twórczości. Mogą to być np. pracownie malarskie bądź grupy teatralne. Często oddziaływania poprzez sztukę stosuje się również w szkołach specjalnych i przedszkolach integracyjnych. Niektóre z jej elementów mogą być wykorzystywane w pracy terapeutycznej z pacjentem indywidualnym.