Definicja i zastosowanie
Elektrostymulacja prądem – TENS, czyli przezskórna elektryczna stymulacja nerwów, to metoda niefarmakologicznego i nieinwazyjnego, a przez to pozbawionego wielu skutków ubocznych, leczenia dolegliwości bólowych.
TENS znajduje zastosowanie w wielu stanach chorobowych, pourazowych i dysfunkcjach, którym towarzyszy ból.
Fot. pixabay.com
Najczęściej wskazywane zastosowania:
- reumatoidalne zapalenie stawów
- choroba zwyrodnieniowa stawów
- neuropatie i radikulopatie
- ból pourazowy
- ból pooperacyjny (operacje na jamie brzusznej i operacje okolicy klatki piersiowej, operacje ortopedyczne, urologiczne i inne)
- ból poamputacyjny
- ból po zabiegach stomatologicznych
- ból głowy/migrena
- ból, spastyczność i dysfunkcja po udarze mózgu
- bolesne miesiączkowanie
Geneza, założenia i cele
Pierwsze udokumentowane próby stosowania elektrostymulacji przeciwbólowej z zastosowaniem specjalnych urządzeń miały miejsce w początkach XX wieku. Rozwój metody TENS wynikał z opublikowania w 1965 r. przez Melzacka i Walla teorii „kontrolowanego przepustu rdzeniowego” (zwanej niekiedy w uproszczeniu teorią „bramki kontrolnej”).
Podstawowym założeniem metody TENS jest pobudzanie zakończeń nerwów czuciowych impulsami prądu, przepływającymi przez skórę i spowodowanie zahamowania przewodzenia pobudzeń bólowych zależnych od stanów patologicznych, a także
wywoływanie reakcji przeciwbólowej poprzez stymulowanie wydzielania naturalnie występujących w organizmie substancji przeciwbólowych – opioidów endogennych.
Opis
Określenie TENS odnosi się do grupy prądów impulsowych niskiej częstotliwości, o zastosowaniu przeciwbólowym (neuromodulacyjnym, znieczulającym).
Prąd dostarczany jest z jednego lub większej liczby obwodów prądu. Jest to prąd impulsowy niskiej częstotliwości (najczęściej w granicach od około 1 do około 130 impulsów na sekundę, 1–130 Hz). Impulsy są bardzo krótkie (najczęściej od około 0,1 do około 0,4 milisekundy, 100–400 µs). Prąd może płynąć w jednym kierunku (prąd jednofazowy, unipolarny, jednokierunkowy) lub w dwóch kierunkach (prąd dwufazowy, bipolarny, dwukierunkowy), a impulsy mogą mieć różne kształty.
Odmiany TENS:
- TENS konwencjonalna (TENS tradycyjna, wysokiej częstotliwości, HF-TENS): stosunkowo wysoka częstotliwość prądu (ok. 90–130 Hz) i krótki czas impulsu (około 50–150 µs)
- TENS akupunkturowa (TENS niskiej częstotliwości, ALTENS), stosunkowo niska częstotliwość (typowo 2–5 Hz) i długi czas impulsu (około 200–300 µs)
- TENS krótka intensywna, stosunkowo duża częstotliwość, długi czas impulsu i duża intensywność (natężenie)
- TENS burst, prąd tradycyjny (lub nawet o wyższej częstotliwości, do 200 Hz), płynący w postaci pakietów (wybuchów, ciągów impulsów) o częstotliwości takiej, jak prąd ALTENS
- TENS modulowana, może występować zmienność wszystkich parametrów, ale zazwyczaj przy zachowaniu granic przyporządkowania do kategorii HFTENS lub ALTENS
Poszczególne odmiany stymulacji TENS różnią się:
- natężeniem prądu i – co za tym idzie – uzyskiwaną siłą i rodzajem reakcji i wrażeń czuciowych; w przypadku niektórych odmian prądu TENS (ALTENS, TENS burst) natężenie prądu jest wystarczająco wysokie, aby oprócz wrażeń czuciowych wywołać skurcze mięśni szkieletowych
- zakładanymi mechanizmami działania przeciwbólowego:
- mechanizm kontrolowanego przepustu rdzeniowego (TENS konwencjonalna i w pewnym stopniu TENS burst)
- endogennego (wewnętrznego, naturalnego) systemu opioidowego (pozostałe cztery odmiany prądów)
- szybkością uzyskania efektu przeciwbólowego (znieczulenia)
- długością utrzymywania się efektu przeciwbólowego (znieczulenia).
Dobór poszczególnych rodzajów prądu stosowanego w TENS zależy przede wszystkim od nasilenia bólu. Im silniejszy ból, tym – w uproszczeniu – należy zastosować mniej drażniący prąd do TENS (i z mniejszą intensywnością). Powinno się także brać pod uwagę możliwości prowadzenia terapii: zastosowanie stacjonarnych aparatów w ramach opieki w poradni, jako zabieg o stosunkowo krótkim czasie trwania, czy też stosowanie aparatów osobistych i stymulacja długotrwała.
Podstawowe charakterystyki poszczególnych odmian prądu do TENS zawiera tabela.
Tabela 1. Podstawowe charakterystyki działania czterech zasadniczych odmian prądu do TENS (wg Bélanger, 2003, zmodyfikowane) | ||||
---|---|---|---|---|
TENS tradycyjna, HF-TENS | TENS akupunkturowa, ALTENS | TENS krótka intensywna | TENS burst | |
Natężenie prądu | komfortowe, poniżej progu skurczów mięśni | komfortowe/silne, powyżej progu skurczów mięśni | komfortowe/silne, powyżej progu skurczów mięśni | komfortowe, na granicy skurczów mięśni |
Wystąpienie efektu przeciwbólowego | szybkie (w ciągu minut) | wolne (w ciągu godzin) | szybkie (w ciągu minut) | wolne (w ciągu godzin) |
Trwałość efektu przeciwbólowego | mała (do kilku godzin) | duża (powyżej kilku godzin) | duża (powyżej kilku godzin) | duża (powyżej kilku godzin) |
Urządzenia generujące prąd do TENS można podzielić na przenośne, małe aparaty osobiste na baterię i na stymulatory stacjonarne, stosowane w przychodniach i gabinetach, generujące zazwyczaj różne odmiany prądu do TENS oraz inny prąd, a także niekiedy wyposażone w aplikator laserowy lub głowicę ultradźwiękową.
Typowe sposoby umiejscowienia elektrod są następujące:
- w miejscu (obszarze) bolesnym
- w okolicy odpowiednich dermatomów (sklerotomów, miotomów) – obszarów na powierzchni skóry o wspólnym unerwieniu z bolesnym obszarem
- w specjalnych punktach – tzw. punktach akupunkturowych, punktach wyzwalających (spustowych), punktach motorycznych
- w okolicach korzeni nerwów.
Przeciwwskazania (względne i bezwzględne):
- u pacjentów z rozrusznikiem serca i innymi implantami elektronicznymi
- w okolicach metalowych implantów (zagrożenie przegrzaniem)
w sytuacjach uszkodzeń skóry lub zagrożenia takimi uszkodzeniami albo wylewami podskórnymi, a także w przypadku chorób dermatologicznych
- w okolicach:
- czynnej lub podejrzewanej zmiany nowotworowej
- brzucha i miednicy u kobiet w ciąży
- klatki piersiowej
- oczu
- przedniej powierzchni szyi i tętnic szyjnych
- w sytuacjach zagrożenia krwawieniami i wysiękami (np. po uszkodzeniu tkanek miękkich)
- w okolicach jąder kostnienia (okolic wzrostu kości) u dzieci
- u pacjentów o znaczącym zaburzeniu krążenia
- w przypadku chorób przebiegających z gorączką
Środki ostrożności:
- nie należy umiejscawiać elektrod na skórze w okolicach o zaburzonym (podwyższonym lub obniżonym) progu czucia
- u pacjentów z epilepsją, zaawansowanymi chorobami sercowo-naczyniowymi i arytmią serca – konieczna bezpośrednia konsultacja z lekarzem prowadzącym
- nie wykonuje się zabiegów w miejscach silnie owłosionych.
TENS nie należy stosować w przypadkach bólów o nieokreślonym miejscu powstawania (bóle trzewne) i bólów psychogennych.
Specyficzna sytuacja dotyczy ciąży i porodu: stosowanie TENS w ciąży jest tradycyjnie przeciwwskazane (choć brak jest dowodów szkodliwości TENS), natomiast zastosowanie TENS w przypadku bólów porodowych jest charakterystyczne dla tej metody.
Dowody naukowe
TENS była przedmiotem wielu badań naukowych. Zauważa się, że twierdzenia o skuteczności TENS pochodzą głównie z badań o niższej wiarygodności, a siła zaleceń stosowania TENS jest zmienna, w zależności od problemu terapeutycznego i od opracowania. Jednak TENS należy do podstawowych zabiegów elektrostymulacyjnych i jest wymieniana w przewodnikach praktyki dotyczących postępowania przeciwbólowego.
Przewodnik praktyki Philadelphia Panel (USA, 2001) rekomenduje stosowanie TENS w przypadku bólów stawu kolanowego, a przewodnik praktyki Ottawa Panel (USA/Kanada 2004) zaleca stosowanie ALTENS jako samodzielną terapię przeciwbólową i w celu zwiększenia siły mięśniowej w reumatoidalnym zapaleniu stawów. Zalecenia NICE (Wielka Brytania, 2014) zawierają rekomendację, że specjaliści ochrony zdrowia powinni rozważać stosowanie TENS jako dodatku do zasadniczych metod działania przeciwbólowego w chorobie zwyrodnieniowej stawów, natomiast inne zalecenia NICE (2009) zawierają rekomendację, aby nie oferować terapii TENS w przewlekłych niespecyficznych bólach krzyża.
Silniej poparte wynikami wiarygodnych badań jest długotrwałe stosowanie TENS w aplikacji domowej, z zastosowaniem przenośnych stymulatorów, w porównaniu z zastosowaniem aparatów w warunkach ambulatoryjnych. Rekomendacje dotyczą konkretnych parametrów aplikacji, a nie tylko metody jako takiej.
Rozpowszechnienie
TENS jest jedną z najpopularniejszych metod fizykoterapii oraz niefarmakologicznego i nieinwazyjnego leczenia dolegliwości bólowych. W niektórych krajach jest stosowana pod kierunkiem i na zlecenie lekarzy i fizjoterapeutów. Bezpośrednio dla użytkowników mogą być też dostępne przenośne aparaty osobiste na baterie .