Zęby ludzkie są umiejscowione w zębodołach znajdujących się łukach zębodołowych żuchwy i szczęki (ryc. 1).
Szczęka składa się z dwóch zrośniętych kości będących częścią czaszki. Każda z kości szczękowych posiada trzon oraz wyrostki. Wyrostki budują podniebienie twarde, wyrostki zębodołowe, nos, częściowo oczodół oraz łuk jarzmowy. Dodatkowo, we wnętrzu szczęki obecne są zatoki szczękowe, które są przestrzeniami powietrznymi znajdującymi się po obu stronach nosa.
Uważa się, że zatoki mają następujące zadania:
- zmniejszają masę czaszki
- nawilżają i ogrzewają wdychane powietrze
- poprzez filtrowanie powietrza wpływają na mechanizmy obronne organizmu
- zwiększają dźwięczności głosu
- ochraniają mózgową część czaszki przed urazami
- izolują delikatne struktury, takie jak korzenie zębów, przed gwałtownymi zmianami temperatury występującymi w jamie nosowej.
Kość wyrostka zębodołowego szczęki jest miększa od kości żuchwy, co ma fundamentalne znaczenie w trakcie stosowania implantów zębowych. Twardość lub w tym przypadku miękkość kości wpływa na stabilizację pierwotną implantu (czyli jego stabilność występującą zaraz po wprowadzeniu implantu do kości) i tempo osteointegracji (czyli łączenia się kość z implantem).
Żuchwa to pojedyncza, ruchoma kość znajdująca w się dolnej części czaszki. Składa się z trzonu, kąta żuchwy i gałęzi żuchwy. Odpowiedzialna jest za ruchy związane z żuciem i mówieniem. Co ciekawe, to tylko żuchwa odpowiada za otwieranie i zamykanie ust. Czaszka ze szczęką pozostają nieruchome.
Żuchwa połączona jest z czaszką dwoma stawami skroniowo-żuchwowymi (znajdującymi się do przodu od uszu). Interesujący jest ruch żuchwy. W początkowym etapie jest to ruch obrotowy (do otwarcia ust na szerokość jednego–dwóch palców), a później tak zwany ruch saneczkowy (podczas dalszego otwierania ust wyczuwalne jest wysunięcie żuchwy do przodu). Pod tym względem jest to staw wyjątkowy w skali całego ludzkiego organizmu.
Taka budowa i połączenie kości żuchwy z czaszką oraz obecność zębów predysponują do rozwoju patologicznego stanu nazywanego zaburzeniami czynnościowymi stawu skroniowo-żuchwowego,
stanowiącymi zbiór zaburzeń związanych z zębami, stawami oraz mięśniami poruszającymi żuchwą.
Pochodzenie tych zaburzeń jest wielorakie. Mogą się one wywodzić z „mięśni” i są związane najczęściej ze stanem psychicznym pacjenta. Przykładem jest zgrzytanie zębami lub zaciskanie ich w odpowiedzi na sytuacje stresowe. Pacjent napina przez to mięśnie i w konsekwencji je rozbudowuje – jak podczas ćwiczeń na siłowni: wielokrotne powtarzanie danego ruchu prowadzi do przyrostu masy mięśniowej. Rozbudowane mięśnie działają silniej i pacjent zgrzyta zębami lub zaciska je jeszcze bardziej. Prowadzi to do powstania błędnego koła. Zaburzenia czynnościowe mogą również mieć swój początek w „zębach”. Na przykład po usunięciu zęba brakujące zęby nie są odbudowane, co powoduje przeniesienie siły żucia na pozostałe zęby. To znowu wymusza wzmocnienie mięśni. Dzieje się tak, ponieważ konieczne jest skompensowanie zmniejszonej powierzchni żucia. Mięśnie się rozwijają i błędne koło powstaje na nowo. Druga możliwość: zęby mające obniżoną wysokość, jako wynik odbudowania zęba przez dentystę do nieprawidłowej wysokości, lub ścierane w trakcie zgrzytania powodują nieprawidłową pracę mięśni wynikającą z nieprawidłowej długości (skrócenia) mięśnia w spoczynku. Każdy mięsień pracuje najefektywniej i najbardziej fizjologicznie, jeśli ma prawidłową długość w trakcie ruchu. Z tego wynika, że mięśnie unoszące żuchwę działają najlepiej, jeśli zęby są prawidłowej wysokości. Jeżeli ta wysokość jest obniżona (np. poprzez starcie lub obecność zbyt niskich wypełnień), mięśnie pracują w inny sposób i pozostają cały czas napięte, tak jakby ciągle „były na siłowni”, co powoduje ich przyrost. Przerwanie takich nawyków mięśniowych jest bardzo trudne, a czasami nawet niemożliwe. Wymaga najczęściej połączonego wysiłku stomatologa, rehabilitanta, a czasami nawet psychologa lub psychiatry.
Ostatnim elementem, który należy omówić w tym rozdziale, są mięśnie. Współdziałając, wszystkie mięśnie odpowiadają za ruchy żuchwy podczas mowy, żucia i oddychania, a także za mimikę twarzy. Wyróżniamy grupę mięśni poruszających żuchwą oraz mięśnie mimiczne otaczające szparę ust.
Do mięśni poruszających żuchwą zaliczamy:
- mięśnie unoszące żuchwę: żwacz, skrzydłowy przyśrodkowy i skroniowy
- mięśnie opuszczające żuchwę: skrzydłowy boczny dolny, dwubrzuścowy, żuchwowo-gnykowy, bródkowo-gnykowy
- mięśnie wysuwające żuchwę: skrzydłowy boczny dolny przy współudziale zewnętrznych włókien mięśni żwaczy i przednich włókien mięśni skroniowych
- mięśnie cofające żuchwę: tylne włókna mięśni skroniowych, przyśrodkowe włókna mięśni żwaczy, mięśnie dwubrzuścowe, bródkowo-gnykowe i żuchwowo-gnykowe
- mięśnie poruszające żuchwą na boki: jednostronnie kurczący się mięsień skrzydłowy boczny dolny i mięśnie współdziałające, takie jak mięsień żuchwowo-gnykowy tej samej strony. Ruch powrotny wykonują mięśnie skrzydłowe przyśrodkowe i/lub żuchwowo-gnykowe strony przeciwnej.
Do mięśni mimicznych otaczających szparę ust zaliczamy: mięsień okrężny ust, szeroki szyi, obniżacz kąta ust, śmiechowy, jarzmowy większy i mniejszy, dźwigacz wargi górnej, skrzydełka nosa, dźwigacz wargi górnej, dźwigacz kąta ust, mięsień policzkowy, obniżacz wargi dolnej oraz bródkowy (ryc. 2).
