Kofeina na dyżurze

Praca ratowników medycznych wymaga zachowania czujności i koncentracji na dobrym poziomie przez cały okres trwania dyżuru. Pomocne może być użycie substancji pobudzających ośrodkowy układ nerwowy, ale niezaburzających koncentracji uwagi, co pozwoli uniknąć błędów medycznych.

Substancją od lat sprzedawaną legalnie na rynku spożywczym jest kofeina. Obecnie jest dostępna pod postacią nie tylko kawy, herbaty, kakao, napojów typu cola czy czekolady, ale również napojów energetyzujących, cukierków czy proszku (kofeina bezwodna).

Kofeina to najczęściej stosowana substancja stymulująca na świecie. Uzależnia w niewielkim stopniu. Cechuje się genetycznie uwarunkowaną wrażliwością. Dostępność biologiczna kofeiny wynosi >90%, a jej efekty są odczuwane dopiero po około 1 godzinie od spożycia, ze szczytem działania między 3. a 4. godziną od spożycia. Eliminacja kofeiny z organizmu człowieka zależy od wieku (u noworodków trwa >10 razy dłużej niż u dorosłych), stanu zdrowia (wydłużona w chorobach wątroby), nałogów (palenie tytoniu aktywuje cytochrom CYP1A2 i przyśpiesza jej eliminację) oraz diety (sok z grejpfrutów, alkohol oraz flawonoidy spowalniają, a brokuły czy witamina C przyśpieszają eliminację kofeiny).

Działanie kofeiny polega na modyfikowaniu aktywności cytochromów. Ponadto kofeina wpływa na metabolizm neuronów, m.in. na wrażliwość na adenozynę i znoszenie uczucia zmęczenia. Substancja ta poprawia koncentrację przy prawidłowym czasie reakcji i koordynacji, a także wpływa korzystnie na wydolność fizyczną w wysiłkach siłowych i wytrzymałościowych.

Korzyści ze spożywania kofeiny obejmują potencjalne przeciwdziałanie cukrzycy typu 2, chorobie Parkinsona czy zaburzeniom funkcji wątroby. Do jej działań niepożądanych zalicza się: nasilenie diurezy, pogorszenie jakości snu, zmęczenie, lęk, nadpobudliwość, hamowanie głodu, arytmię, hipertonię i hiperhomocysteinemię (zwiększające ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego).

Dzienne spożycie kofeiny ze wszystkich źródeł nie powinno przekraczać 600 mg/24 h. Według European Food Safety Authority (EFSA) jej umiarkowane spożycie na poziomie 400 mg/24 h stanowi element zdrowej diety.

W przypadku ratowników medycznych należy kontrolować ilość spożytej kofeiny ze wszystkich źródeł. Jeśli w trakcie dyżuru dana osoba wykorzysta zalecane dzienne spożycie, to przez pozostałą część doby nie powinna już dostarczać jej z pożywieniem. Warto pamiętać, że dotyczy to także kofeiny dodanej do składu leków przeciwbólowych (tabletka może zawierać od 25 mg aż do 100 mg tej substancji). Zawartość kofeiny w porcji kawy (ok. 250 ml) – w zależności od gatunku ziaren, technologii produkcji i sposobu parzenia – to ok. 50 mg–150 mg, w porcji herbaty czarnej lub zielonej (250 ml) – ok. 50 mg, w napojach typu cola (330 ml) – ok. 40 mg, w napojach energetyzujących – ok. 30 mg/100 ml, w czekoladzie mlecznej (100 g) – ok. 20 mg, w czekoladzie gorzkiej – w zależności od jakości ziaren i składu (100 g) – ok. 50–120 mg.

Szacuje się, że śmiertelna dawka kofeiny wynosi 150–200 mg/kg masy ciała. Przedawkowanie jest możliwe w przypadku stosowania kofeiny bezwodnej jako suplementu diety.

Długotrwały brak snu istotnie ogranicza korzystne działanie kofeiny. W takich warunkach mogą wystąpić skutki negatywne – drażliwość czy zaburzenia koncentracji. Warto pamiętać, że w celu odzyskania sprawności umysłowej po wydłużonym okresie dyżurowania należy spać dłużej niż zwykle (odpowiednio po 16 h czuwania – 8 h snu, po 24 h – 12 h, po 48 h – 14 h).

Ważne jest prawidłowe nawodnienie organizmu. Odwodnienie wynoszące ok. 1% masy ciała pogarsza pracę mózgu. Przy większym odwodnieniu dodatkowo występuje nietolerancja wysiłku fizycznego i zaburzenia termoregulacji. O wystarczające nawodnienie należy dbać codziennie, pamiętając o zwiększonym zapotrzebowaniu wynikającym z wysiłku fizycznego podczas pracy ratownika medycznego (minimum 2,0 l u kobiet, 2,5 l u mężczyzn). Kofeina zwiększa diurezę i może nasilać odwodnienie. Przed kolejną porcją napoju zawierającego kofeinę warto uzupełnić wodę w organizmie, wypijając przynajmniej 0,5 l wody, najlepiej mineralnej zawierającej magnez i wapń. Podobną ilość wody trzeba wypić po filiżance mocnej kawy czy herbaty; pozwala to nawodnić neurony i wzmocnić działanie kofeiny. Warto pamiętać, że palenie tytoniu przyśpiesza metabolizm kofeiny. Mleko dodane do kawy czy herbaty nie zaburza wchłaniania kofeiny, natomiast stanowi dodatkowe źródło wapnia w diecie oraz zwiększa kaloryczność napoju.

Alternatywne źródło kofeiny to napoje energetyzujące, których spożycie deklaruje ok. 30% osób dorosłych i ok. 70% młodzieży. Ich szkodliwość wiąże się ze znaczną zawartością w porcji takiego napoju cukru (54–62 g), co zwiększa ryzyko otyłości i rozwoju cukrzycy. Dotyczy to także szeregu innych substancji, jak: niacyna, pirydoksyna, guarana, żeń-szeń, inozytol, glukoronolakton, arginina, tauryna, L-karnityna, miłorząb japoński, L-teina oraz słodziki. W przypadku niektórych z ww. substancji ich wpływ na zdrowie nie jest jasny, a w wielu krajach nie są one dopuszczone do spożycia. Do potencjalnych szkodliwych skutków zdrowotnych napojów energetyzujących – w porównaniu z napojami zawierającymi wyłącznie kofeinę – zaliczono: zaburzenia przewodnictwa w sercu (wydłużenie QT), kołatania serca, ból w klatce piersiowej, nadciśnienie tętnicze, problemy dermatologiczne, bóle głowy, nudności, wymioty, biegunki, hiperinsulinizm, uszkodzenie wątroby w wyniku zatrucia niacyną lub neuronów w wyniku zatrucia pirydoksyną, zaburzenia snu, zaburzenia psychiczne, agresję, wyczerpanie, zwiększone stężenie norepinefryny (hormonu stresu), jak również podejmowanie ryzykownych zachowań, zwłaszcza po spożyciu alkoholu. Z ww. powodów napojów energizujących nie zaleca się ratownikom medycznych do stosowania w charakterze źródła kofeiny w celu poprawy uwagi i koncentracji w czasie pełnienia dyżuru medycznego.