Świerzb – objawy i leczenie

Świerzb jest chorobą wywołaną przez świerzbowca ludzkiego. Powoduje powstanie zmian skórnych, którym towarzyszy uporczywy świąd, nasilający się zwłaszcza w nocy, po rozgrzaniu ciała w łóżku. Źródłem zakażenia jest chory człowiek. Choroba szerzy się przede wszystkim w skupiskach ludzkich (np. w żłobkach, przedszkolach, internatach, domach dziecka, domach opieki społecznej, szpitalach).

Co to jest świerzb i jakie są jego przyczyny?

Świerzb jest chorobą wywołaną przez pajęczaka – świerzbowca ludzkiego (Sarcoptes scabiei).

Zapłodniona samica przenika pod naskórek i drąży w skórze nory, w których składa jaja. Po około 50 godzinach z jaj wykluwają się larwy. Cały cykl rozwojowy do osobnika dorosłego trwa około 2 tygodni. W większości przypadków klasycznej postaci świerzbu w naskórku chorego jest obecnych 10–12 dorosłych samic, więcej u chorych na świerzb norweski. Objawy chorobowe są spowodowane nie tylko samą obecnością pasożytów w naskórku, ale również odpowiedzią układu odpornościowego gospodarza.

Do zarażenia człowieka dochodzi przez bezpośredni kontakt ze skórą osób chorych, w tym przez kontakty seksualne, a w przypadku świerzbu norweskiego także przez kontakt z tapicerowanymi meblami, pościelą, zabawkami.

U osób zarażonych po raz pierwszy okres wylęgania wynosi 3–6 tyg. od zarażenia, kolejne zarażenie stają się objawowe już po kilku dniach od zarażenia. Okres zakaźności jest równoznaczny z okresem trwania zarażenia.

Jak często występuje świerzb?

Świerzb występuje powszechnie na całym świecie, najczęściej w klimacie tropikalnym i subtropikalnym (do 50% populacji). W środowiskach uboższych najczęściej chorują dzieci i młodzi dorośli. W krajach wysoko rozwiniętych świerzb dotyka także osób w wieku podeszłym, z upośledzeniem odporności. Choroba szerzy się przede wszystkim w skupiskach ludzkich (np. w żłobkach, przedszkolach, internatach, domach dziecka, domach opieki społecznej, szpitalach). Zachorowania endemiczne obserwuje się w miejscach gęsto zaludnionych, szczególnie wśród ludności o niskim statusie ekonomicznym.

Objawy świerzbu

Głównym objawem świerzbu jest świąd, nasilający się szczególnie pod wpływem wzrostu temperatury ciała, np. w nocy po przykryciu ciała. Świąd zakłóca sen, uniemożliwia wypoczynek nocny, co powoduje rozdrażnienie i zmęczenie chorego. Taki stan może zaburzać codzienne funkcjonowanie i zmniejszać wydajność w pracy lub w uczeniu się.

Na skórze widoczne są zmiany:

1. charakterystyczne nory świerzbowcowe – kilkumilimetrowe korytarzyki w naskórku, głównie na bocznych powierzchniach palców, w fałdach skórnych, na pośladkach; czasami trudno jest je znaleźć,
2. liczne, rozsiane grudki, nadżerki, strupki oraz ślady po drapaniu. Zmiany te nie występują między łopatkami, na głowie, na podeszwach stóp i powierzchni dłoniowej rąk. U mężczyzn na mosznie i prąciu mogą występować swędzące guzki. U kobiet często zajęte są brodawki sutkowe.

Objawy chorobowe są szczególnie nasilone u osób z zaniedbaniami higienicznymi, ale również u osób w stanie immunosupresji lub z atopowym zapaleniem skóry.

Jakie są rodzaje świerzbu?

Świerzb może występować w kilku odmianach, w zależności od wieku chorego i jego stanu odporności:

1. świerzb dziecięcy – często występują objawy na podeszwach stóp i powierzchniach dłoniowych rąk, może też pojawić się na owłosionej skórze głowy. U małych dzieci mogą pojawić się krostki, pęcherzyki i guzki
2. świerzb wieku podeszłego – słabsza odpowiedź układu odpornościowego może być przyczyną mniej nasilonych objawów skórnych. Świąd bywa nieadekwatny do rozległości zmian skórnych. Zmiany mogą pojawić się na skórze głowy.
3. świerzb guzkowy – pojawiają się fioletowe lub brunatne, spoiste guzki. Typowa lokalizacja tych zmian to moszna, pośladki, fałdy skórne. Guzki stanowią reakcję, nie zawierają pasożytów, ale są silnie swędzące. Utrzymują się długo po zakończeniu skutecznego leczenia.
4. świerzb pęcherzowy – występuje przede wszystkim u osób w starszym wieku. Na skórze widocznych jest wiele drobnych pęcherzyków i nadżerek.
5. świerzb norweski – występuje szczególnie często u osób z upośledzoną odpornością, osób z zaburzeniami psychicznymi oraz u osób zaniedbanych i obłożnie chorych. Zaburzona odpowiedź układu odpornościowego gospodarza pozwala na wyjątkowo intensywne namnażanie się pasożyta. W wyniku bytowania w naskórku bardzo dużej liczby pasożytów dochodzi do rozwoju nadmiernego rogowacenia i powstawania grubych nawarstwionych łusek oraz przerosłych brodawkujących wykwitów. Może dojść do uogólnionego zapalenia skóry (erytrodermii). Zajęta jest cała skóra, a świąd jest słaby lub nie występuje. Świerzb nieleczony może trwać bardzo długo i nie obserwuje się samowyleczenia.

Jak lekarz rozpoznaje świerzb?

Rozpoznanie ustala się na podstawie wywiadu i typowego obrazu klinicznego, najlepiej z dodatnim wynikiem badania mikroskopowego zeskrobin naskórka. Zmiany na skórze są zazwyczaj dość charakterystyczne i lekarz może łatwo rozpoznać świerzb.

Test wykrywający świerzb

W celu potwierdzenia rozpoznania wykonuje się badanie zeskrobin naskórka pod mikroskopem – można w nim zobaczyć pasożyty w zeskrobinach naskórka. Należy jednak pamiętać, że ich niewykrycie nie wyklucza świerzbu.

Leczenie i leki

W leczeniu świerzbu stosuje się preparaty przeciwświerzbowcowe po kąpieli trwającej >10 min, która powoduje lepsze przenikanie leku do naskórka. Preparat wsmarowuje się dokładnie w skórę całego ciała od szyi w dół, ze zwróceniem szczególnej uwagi na fałdy, przestrzenie międzypalcowe, okolice narządów płciowych i przestrzenie podpaznokciowe. U chorych w podeszłym wieku oraz u małych dzieci lek nakłada się także na głowę, z pominięciem okolicy ust i oczu. Leczenie stosuje się jednoczasowo u wszystkich domowników oraz partnerów seksualnych, niezależnie od tego, czy występują u nich objawy.

Do preparatów do stosowania zewnętrznego należą: permetyna, benzoesan benzylu, krotamiton i maść siarkowa.

Ponadto lekarz może zalecić przyjmowanie leków doustnych, takich jak iwermektyna.

Leczenie świerzbu norweskiego

Leczenie świerzbu norweskiego jest trudniejsze. Zazwyczaj klasyczna terapia jest niewystarczająca, dlatego lekarz zaleci pacjentowi bardziej intensywne leczenie. Przed kuracją należy wziąć gorącą kąpiel, trwającą >10 min, w celu zmiękczenia nawarstwionych łusek lub zastosować zgodnie ze wskazaniem lekarza środki zmiękczające i rozpuszczające zrogowaciałą warstwę naskórka.

Po zakończonym właściwym leczeniu lekarz może zalecić:

• maść siarkową przez kilka dni,
• po 1 tygodniu wykonanie kontrolnego badania zeskrobin naskórka,
• zmianę i wypranie ręczników i całej pościeli, także koców i narzut,
• wypranie ubrań noszonych w ostatnim tygodniu w temperaturze ≥60°C lub wyprasowanie gorącym żelazkiem,
• umieszczenie rzeczy, których nie można wyprać (buty, zabawki pluszowe) w szczelnej folii i przechowywanie w temperaturze pokojowej przez 72 godziny lub zamrożenie w temperaturze –20°C przez 12 godzin,
• dokładne odkurzenie dywanów i tapicerki (można korzystać ze specjalnych środków do prania przeciwko pasożytom).

Świąd poświerzbowcowy, czyli świąd po wyleczeniu świerzbu może się utrzymywać nawet kilkanaście tygodni. W celu jego opanowania lekarz może zalecić stosowanie emolientów, preparatów z glikokortykosteroidem na skórę lub leków doustnych przeciwhistaminowych lub glikokortykosteroidów doustnych.

Czy łatwo wyleczyć świerzb?

Świerzb w większości przypadków łatwo poddaje się leczeniu. Czasami problemem jest długo utrzymujący się świąd po kuracji. Świerzb nieleczony trwa bardzo długo i może się rozwinąć w świerzb norweski. Jeśli nie dojdzie do powikłań w postaci poinfekcyjnego zapalenia kłębuszków nerkowych lub gorączki reumatycznej w następstwie wtórnego zakażenia paciorkowcowego, rokowanie co do całkowitego wyzdrowienia jest bardzo dobre. Ponowne zarażenia mogą się zdarzać w przypadku niezastosowania leczenia u innych domowników i osób z bliskiego kontaktu.

Podczas leczenia ważne jest:

1. Jednoczasowe leczenie wszystkich domowników i osób z bliskiego kontaktu, w tym partnerów seksualnych.
2. Przeprowadzenie dezynfekcji ubrań i przedmiotów z otoczenia po kuracji.
3. W razie zachorowań w instytucjach (np. żłobku, przedszkolu, szpitalu) – przeleczenie personelu.