Hipotermia to stan zagrażający życiu, w którym temperatura ciała obniża się do 35°C lub niższej. Do spadku temperatury dochodzi, gdy zaburza się proporcja między ilością ciepła wytworzonego przez organizm do ilości utraconego. Hipotermia upośledza pracę ośrodkowego systemu nerwowego, powoduje zaburzenia rytmu serca i zahamowanie ośrodka oddechowego, w konsekwencji może prowadzić do zgonu. Do silnego wychłodzenia dochodzi najczęściej na skutek długiego przebywania w zimnym otoczeniu (złe warunki klimatyczne, silny wiatr, kąpiel w otwartym zbiorniku wodnym). U osób w starszym wieku z zaburzeniami ruchu i termoregulacji, a także u dzieci może dojść do wychłodzenia również wewnątrz nieodpowiednio nagrzanych lub zbytnio wychłodzonych klimatyzacją pomieszczeń.
Ciało traci temperaturę przede wszystkim na skutek promieniowania (silny wiatr zwiększa tę utratę) oraz poprzez bezpośredni kontakt z zimnym przedmiotem (np. woda jest dobrym przewodnikiem, dlatego kąpiąc się w zimnej wodzie tracimy szybko ciepło).
Hipotermię rozpoznaje się przede wszystkim na podstawie objawów: wychłodzenie ciała, zaburzenia świadomości. Pomiar temperatury, np. w odbycie, służy raczej do potwierdzenia diagnozy.
W łagodnej hipotermii chory jest przytomny, może skarżyć się na osłabienie, ból i zawroty głowy, trudności z mówieniem, występują drżenia mięśniowe.
Gdy temperatura ciała obniża się do 32°C objawy hipotermii nasilają się , dochodzi do zaburzeń świadomości, spowolnienia psychoruchowego, zaburzeń mowy. Ustają również drżenia mięśniowe. W kolejnych stadiach dochodzą zaburzenia rytmu serca i zahamowanie ośrodka oddechowego.
Czynniki zwiększające ryzyko wychłodzenia
- Podeszły wiek. Osoby w starszym wieku mają zaburzoną termoregulację, a współistniejące choroby, np. demencja, pogarszają orientację i ocenę otoczenia.
- Niemowlęta i dzieci. Niemowlęta nie mają wystarczająco wydolnych mechanizmów regulacji wytwarzania ciepła. Dla dzieci charakterystyczny jest duży stosunek powierzchni, przez którą tracą ciepło, w porównaniu z masą ciała, a przez to większa utrata ciepła. Ponadto pozostawione bez opieki nie potrafią przewidzieć konsekwencji przebywania w zbyt chłodnym otoczeniu (np. kąpiel w otwartym zbiorniku, zabawa na śniegu).
- Zaburzenia psychiczne. Osoby z nieprawidłową oceną otoczenia, z problemami z pamięcią narażone są na długotrwałe przebywanie w zimnym otoczeniu, gdyż nie są w stanie ocenić ryzyka, jakie się z tym łączy.
- Nadużywanie alkoholu, narkotyków. Wpływ środków odurzających może na kilka sposobów predysponować do wychłodzenia. Zaburzona orientacja i ocena sytuacji, ubiór nieadekwatny do warunków zewnętrznych. Częste przypadki zaśnięcia pod wpływem alkoholu, upadek do wody wydłużają czas ekspozycji na zimno. Zaburzona przez alkohol termoregulacja powoduje poszerzenie naczyń krwionośnych w skórze, a przez to zwiększoną utratę ciepła, dodatkowo osłabiona jest naturalna reakcja obronna na zimno, czyli drżenie mięśni.
- Choroby towarzyszące. Niektóre zaburzenia metaboliczne i hormonalne mogą być przyczyną niewystarczającej termoregulacji, np. niedoczynność tarczycy, niedożywienie, anoreksja, cukrzyca (która z powodu neuropatii cukrzycowej powoduje zaburzenia czucia w kończynach), odwodnienie. Choroby neurologiczne, np. choroba Parkinsona, przebyty udar, uszkodzenie rdzenia kręgowego upośledzają odczuwanie zimna.
- Leki. Leki uspokajające, przeciwdepresyjne, narkotyczne leki przeciwbólowe mogą zmieniać odczuwanie zimna i termoregulację.
Pierwsza pomoc
Udzielając pomocy przedmedycznej, należy chorego stopniowo ogrzewać: przeprowadzić lub przenieść do ciepłego pomieszczenia, zdjąć mokre ubranie, okryć kocem – nie ogrzewać jednak gwałtownie za pomocą żadnych urządzeń (np. kaloryfer, termofor z gorącą wodą). Należy bardzo ostrożnie przemieszczać wyziębioną osobę, gwałtowne ruchy oraz rozgrzewanie przez pocieranie mogą być przyczyną zaburzeń rytmu serca. Jeżeli chory jest przytomny, można podać doustnie ciepłe płyny. Hipotermia zawsze wymaga hospitalizacji chorego, dlatego do osoby wychłodzonej należy wezwać pogotowie ratunkowe.
Środki ostrożności, o których warto pamiętać, aby uniknąć wychłodzenia to przede wszystkim:
- adekwatny do warunków zewnętrznych ubiór, unikanie noszenia mokrych ubrań, ochrona przed wiatrem,
- unikanie długiego przebywania na zewnątrz lub kąpieli w zbiornikach wodnych w niskiej temperaturze,
- ochrona osób starszych, małych dzieci oraz chorych psychicznie przed zimnem,
- wezwanie pomocy do leżącej na mrozie nietrzeźwej osoby,
- planując podróż samochodem w chłodnym klimacie, należy zabezpieczyć się w odzież ochronną, koce, ciepłe napoje, odpowiednią ilość paliwa.
Jedną z konsekwencji wychłodzenia może być również odmrożenie. Dotyczy ono głównie najsłabiej ukrwionych okolic ciała, czyli palców oraz nosa.
Odrębny problem, który występuje na skutek działania chłodu (temperatura powyżej 0°C) oraz wilgoci to uszkodzenie tkanek – najczęściej kończyny dolnej, określane nazwą „stopa okopowa”. Zjawisko to często występowało u żołnierzy walczących w wilgotnym i zimnym klimacie, u alpinistów. W obrębie kończyny nie dochodzi do zamarznięcia, ale na skutek długo działającego wyziębienia, często też za ciasnego obuwia, naczynia ulegają obkurczeniu, a przewlekle niedokrwiona skóra nieodwracalnej destrukcji. Stopa jest obrzęknięta, sina, zimna. Pacjent odczuwa silne bóle, drętwienie. W wielu przypadkach ulega nadkażeniu i kwalifikuje się do amputacji.
Do odmrożenia dochodzi, gdy temperatura spada poniżej 0°C. Wówczas dochodzi do obkurczenia się drobnych naczyń w skórze, zmniejszenia przepływu na obwodzie. Jest to mechanizm obronny, chroniący ważne życiowo narządy wewnętrzne przed utratą ciepła. Dodatkowo w tkankach i wewnątrz naczyń dochodzi do wytrącania się kryształków lodu. Zmiany w niedokrwionych przez pewien czas tkankach są nieodwracalne.
Głębokość uszkodzeń odmrożonych warstw dzieli się według czterostopniowej skali, podobnie jak głębokość oparzeń.
Odmrożenia I stopnia dotyczą powierzchownej warstwy skóry. Jest ona woskowoblada, wystąpić mogą zaburzenia czucia w postaci przeczulicy, czyli nadmiernej wrażliwości na dotyk, ból. Odmrożenie II stopnia charakteryzuje się tworzeniem pęcherzy w drugiej, trzeciej dobie po urazie, nie występuje czucie bólu. Odmrożenia III stopnia obejmują pełną grubość skóry, nie występuje czucie bólu i dotyku. Odmrożenia IV stopnia obejmują pełną grubość skóry i otaczające struktury.
Wstępne postępowanie z odmrożeniem polega na zabezpieczeniu rany jałowym opatrunkiem i stopniowym ogrzewaniu (najbezpieczniej poprzez zanurzenie w ciepłej wodzie o temperaturze 40–42°C). Pęcherze usunąć można tylko w jałowych warunkach. Ze względu na dolegliwości pacjenci wymagają stałego leczenia przeciwbólowego, wskazane jest również uniesienie kończyny, które zmniejsza obrzęk. Odmrożenia leczy się chirurgicznie: zmienione martwiczo tkanki wymagają wycięcia. Ponadto chorym podaje się leki poprawiające krążenie obwodowe oraz stosuje profilaktykę przeciwtężcową i przeciwzakrzepową.
