Definicja i zastosowanie
Leczenie zimnem (krioterapia) oznacza zabiegi polegające na stosowaniu różnych materiałów lub substancji powodujących odprowadzanie ciepła z ciała i uzyskiwaniu miejscowego lub – niekiedy – ogólnoustrojowego obniżenia temperatury i – w efekcie – zmniejszenie bólu, procesów zapalnych, przemiany materii, napięcia mięśniowego.
Fot. pixabay.com
Zastosowania dotyczą przede wszystkim:
- leczenia ostrych stanów pourazowych i po operacjach chirurgicznych,
- leczenia przewlekłych stanów zapalnych w narządzie ruchu,
- zmniejszania napięcia spastycznego mięśni.
Termin „krioterapia” ma też inne zastosowania - jako synonim określenia „kriochirurgia” oraz do określania zabiegów dermatologicznych, na przykład usuwania brodawek.
Geneza, założenia, cele
Uważa się, że pierwsze zastosowania zimna (śnieg, lód) sięgają czasów antycznych. W końcu XIX wieku stosowano kompresy z lodu po zabiegach chirurgicznych, a wprowadzenie różnych źródeł zimna terapeutycznego jako standardowego postępowania w fizjoterapii, medycynie fizykalnej, medycynie sportowej i w postępowaniu u sportowców, stosowanego w ostrych i podostrych stanach pourazowych, dysfunkcjach, chorobach i stanach przeciążeniowych narządu ruchu, sięga lat pięćdziesiątych XX wieku, kiedy to wykazano skuteczność krioterapii w różnych stanach pourazowych u żołnierzy.
Uszkodzenie ciała (skręcenie stawu, uszkodzenie więzadeł, złamanie kości, stłuczenie) powoduje narastanie objawów stanu zapalnego. Komórki obumierają z powodu niedoboru tlenu wywołanego ograniczeniem dopływu krwi spowodowanym wzrostem ciśnienia tkankowego i wysiękiem. Obumarłe komórki powodują narastanie stanu zapalnego. Działa patologiczny mechanizm dodatniego sprzężenia zwrotnego – błędnego koła stanu zapalnego. Schładzanie miejsca zapalnego służy przede wszystkim obniżeniu metabolizmu komórkowego i zapotrzebowania komórek na tlen (hamowanie narastania stanu zapalnego – pomimo zmniejszonej podaży tlenu obumiera mniej komórek – błędne koło bólu jest przerywane). Zmniejszenie objawów stanu zapalnego i osłabienie impulsacji włókien nerwowych to mechanizmy działania przeciwbólowego tych zabiegów. Reakcją na schłodzenie jest także (do około 25 – 30 minut trwania schładzania) zwężenie naczyń krwionośnych (i zmniejszenie krwawienia w przypadkach ich uszkodzenia).
Efekty fizjologiczne i efekty terapeutyczne działania zabiegów zimnoleczniczych, w zależności od czasu schładzania, są wymienione na poniższej rycinie.
Efekty wczesne występują podczas pierwszych 15 – 30 minut schładzania. Towarzyszą im odczucia początkowo zimna, następnie ciepła i utraty (osłabienia) czucia oraz odczuwanie spadku siły mięśni.
Efekty późniejsze (następcze), polegające przede wszystkim na rozszerzeniu naczyń krwionośnych i przekrwieniu, zazwyczaj występują po 20-30 minutach schładzania.
Opis
Do stosowania zabiegów krioterapii służą różnorodne substancje, tak zwane czynniki kriogenne, a niekiedy także przyrządy i aparaty, działające na organizm temperaturą niższą od temperatury ciała.
Metody leczenia zimnem:
- polewania zimną wodą i okłady z zimnej wody (należące także do hydroterapii)
- okłady woreczkami z kostkami lodu specjalnymi kubkami z lodem, soplami lodu,
- okłady z roztapiającego się śniegu
- okłady specjalnymi woreczkami z żelami schładzanymi w lodówce lub w wyniku reakcji chemicznej,
- stosowanie sprayów schładzających
- stosowanie mankietów krioterapeutycznych oraz specjalnych kombinezonów (stosowane u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym)
- schładzanie miejscowe parami o temperaturze poniżej – 100 °C (kriostymulacja miejscowa)
- schładzanie całego ciała w kriokomorach o temperaturze poniżej – 100 °C (kriostymulacja ogólna)
Dla podkreślenia specyfiki niektórych metod, stosuje się specjalną terminologię, jak np.:
- kriohydroterapia – polegająca na stosowaniu zimnej wody w kąpielach zanurzeniowych, wirowych i w masażu podwodnym; zabiegi te zaliczane bywają także do wodolecznictwa (hydroterapii); stosowane są także tak zwane zabiegi kontrastowe – polegające na stosowaniu naprzemiennie zimnej i gorącej wody;
- kriokinezyterapia (lub kriokinetyka) – stosowanie naprzemiennie zabiegów schładzających i aktywnych ćwiczeń leczniczych w jednej sesji terapeutycznej,
- kriomasaż – masaż przy użyciu kostek lodu lub kubka z lodem,
- kriostretching – naprzemienne, podczas tej samej sesji zabiegowej, stosowanie zabiegów schładzających i ćwiczeń – aktywnych lub biernych (najczęściej wykonywanych przez terapeutę) – rozciągających mięśnie,
- kriokompresja – stosowanie specjalnych mankietów (rękawów) schładzających i uciskających kończyny.
Zagrożenia dotyczące terapeutycznego stosowania zimna wynikają z dwóch rodzajów przyczyn:
- zbyt intensywnego i/ lub zbyt długiego schładzania,
- reakcji patologicznej organizmu na zimno.
Należy sprawdzać stan skóry i nie przedłużać czasu zabiegu oraz przerwać zabieg w przypadku wystąpienia bólu, w celu uniknięcia odmrożeń; zbyt długie schładzanie może także doprowadzić do trwałego uszkodzenia zakończeń nerwów.
Ogólnymi przeciwwskazaniami do stosowania zabiegów krioterapii są:
- nadwrażliwość na zimno,
- znacznie obniżona zdolność odczuwania zimna (określania stopnia schłodzenia powierzchni ciała),
- choroba (zespół, zjawisko) Raynauda,
- krioglobulinemia, hemoglobinuria wywoływana zimnem,
- głębokie, otwarte oparzenia.
Dodatkowe przeciwwskazania mogą dotyczyć poszczególnych metod krioterapii.
Powikłania krioterapii:
- schładzanie, trwające dłużej niż około 20 min., zwłaszcza czynnikami o temperaturze poniżej 0°C, może doprowadzić do odmrożeń skóry i uszkodzeń nerwów obwodowych; (efekt ten może nastąpić szybciej w przypadku dodatkowego stosowania ucisku, np. bandaży elastycznych),
- u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca; stosowanie krioterapii w okolicach serca lub całego ciała może doprowadzić do zaburzeń krążenia wieńcowego,
- u osób z nadciśnieniem tętniczym stosowanie krioterapii może prowadzić do podwyższenia ciśnienia w trakcie i bezpośrednio po zabiegu,
- u sportowców możliwy jest przejściowy spadek siły mięśniowej po zabiegu krioterapii.
Dowody naukowe
Dostępne jest wiele publikacji badań klinicznych dotyczących krioterapii. Niektóre zastosowania poparte są spójnymi doniesieniami o ich skuteczności (np. w przypadku zastosowań przeciwko spastyczności), natomiast w innych (jak np. stany po rekonstrukcji więzadeł kolana) wyniki badań o podobnej jakości są sprzeczne.
Rozpowszechnienie
Niektóre z metod (np. okłady woreczkami z lodem) są powszechnie stosowane, inne – zwłaszcza te wymagające specjalnych urządzeń – nie są tak popularne. Niemniej, stosowanie zimna w celach leczniczych należy do podstawowych metod medycyny fizykalnej.