×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Rozwój motoryczny dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym

prof. dr hab. med. Marian Krawczyński
I Katedra Pediatrii UM w Poznaniu

Co się kryje pod pojęciem rozwoju motorycznego?

Zdolność poruszania się stanowi podstawową cechę istot żywych. U człowieka wiąże się ściśle z przyjmowaniem stabilnej postawy pionowej, co zachodzi w 1. roku życia dziecka (zobacz: Harmonogram prawidłowego rozwoju na pierwsze 2 lata życia dziecka). Rozwój motoryczny (ruchowy) uwarunkowany jest prawidłową budową i czynnością układu ruchu oraz sterującym wpływem układu nerwowego. Główną rolę odgrywa tu prawidłowa budowa i czynność układu kostno-stawowego i mięśniowego, kręgosłupa, tułowia i kończyn, zwłaszcza stóp. O przebiegu rozwoju motorycznego decydują też czynniki genetyczne (tzw. uzdolnienia ruchowe) i wpływy zewnętrzne (środowiskowe).

Dla pierwszych lat życia charakterystyczna jest znaczna dynamika rozwoju, wyrażająca się łączeniem sfery czuciowej i ruchowej. Niemowlę cechuje brak koordynacji ruchów. Niepokój ruchowy stopniowo przekształca się w ruchy celowane.

Około 3. roku życia przy względnej stabilizacji krzywizn kręgosłupa po ośrodkach podkorowych koordynację funkcji motorycznych przejmuje kora mózgowa. Stopniowo rozwija się integracja (dojrzałość) neuromotoryczna. Dziecko zdobywa już wówczas wiele wrażeń, poszerza się zasób umiejętności ruchowych. Dobrze opanowuje podstawowe czynności lokomocyjne.

Co powinno umieć dziecko w wieku przedszkolnym?

Wiek przedszkolny charakteryzuje olbrzymie bogactwo form ruchu i "rozrzutność ruchowa". Dziecko 5-letnie swobodnie biega, skacze, chwyta i zachowuje równowagę. W tym czasie kształtuje się płynność i harmonia ruchu. W związku z nieukończonym procesem mielinizacji (dojrzewania układu nerwowego) nadal dla dziecka pozostają trudne precyzyjne ruchy manualne. Wzrasta doświadczenie ruchowe, rozwija się pamięć. Zaznacza się proces werbalizacji ruchu, czyli umiejętność słownego określenia wykonywanych czynności.

Jakie umiejętności ruchowe powinno prezentować dziecko w wieku szkolnym?

Dziecko 7-letnie wstępujące do szkoły opanowuje blisko połowę ruchów charakterystycznych dla człowieka dorosłego. Osiąga dojrzałość prostych czynności ruchowych. Posiada umiejętność samoobsługi w zakresie ubioru i posługiwania się prostymi narzędziami. W chodzie zauważalna jest zgodna współpraca tułowia, kończyn górnych i dolnych. Ruchy stają się harmonijne, rytmiczne i płynne. U dzieci opóźnionych w rozwoju występują trudności w pisaniu (niedojrzałość procesu koordynacji nerwowo-mięśniowej).

Wzbogaca się siła motywacji. Zaczynają się kształtować zainteresowania sportowe. Pojawia się zadowolenie z osiąganego sukcesu motorycznego. Tempo rozwoju cech motorycznych jest jednak nierówne. Zależy od wieku i typu budowy ciała, tzw. somatotypu osobniczego.

Istnieją też predyspozycje genetyczne, m.in. związane z płcią. Szybciej, zwłaszcza u dziewcząt, rozwijają się cechy szybkościowo-zwinnościowe, kilka lat później – siłowo-wytrzymałościowe, charakterystyczne przede wszystkim dla chłopców .

Wiek 9–12 lat stanowi optymalny okres kształtowania sprawności ruchowej ("złoty okres motoryczności"). Jest on szczególnie korzystny dla kształtowania szybkości, zwinności i mocy. U dziewcząt stwierdza się większą dynamikę rozwoju tych cech niż u chłopców. Jest to okres wysokiej sprawności fizycznej. Powodzenie ruchowe sprawia dziecku radość. Zazwyczaj chętnie poddaje się ono treningowi.

Dalsze lata cechuje celowość i wzrastająca ekonomia ruchu. Zaznacza się równowaga procesów pobudzenia i hamowania. Rośnie zdyscyplinowanie ruchowe i umiejętność koncentracji. Jest to wiek naturalnej mobilizacji biologicznej do następnego etapu – dojrzewania.

Co jest charakterystyczne w zakresie motoryki w okresie dojrzewania?

W okresie dojrzewania płciowego rozwój motoryczny ulega zakłóceniu. Obserwuje się spadek koordynacji ruchów, precyzyjności ich wykonania. Występuje niezręczność ruchowa, skłonność do niepokoju ruchowego i ruchów mimowolnych (tiki, grymasy). Ta tzw. mutacja motoryczności wynika ze zmiany warunków biomechanicznych na skutek pokwitaniowego skoku wysokości ciała. Z chwilą uzyskania stabilizacji morfologicznej i biohormonalnej objawy te przemijają.

U dziewcząt w tym okresie charakterystyczne jest przerywanie nawet systematycznie prowadzonego treningu. Po osiągnięciu dojrzałości biologicznej następuje spadek zainteresowania aktywnością ruchową.

Kształtowanie cech motorycznych u dziewcząt w okresie dojrzewania płciowego jest już spóźnione. Dlatego za najbardziej celowe należy uznać zwiększenie liczby godzin WF, przede wszystkim w klasach młodszych.

W tym czasie niezależnie od różnic somatycznych występuje wyraźne zróżnicowanie sprawności motorycznej chłopców i dziewcząt. Znajduje to wyraz w przewadze mężczyzn w ćwiczeniach siłowo-wytrzymałościowych, a kobiet – w precyzji, rytmice i harmonii ruchów.

W porównaniu z okresem dziecięcym i młodzieńczym, w wieku dojrzałym charakterystyczne jest stopniowe zubożenie motoryczności. Następuje zanik spontanicznej potrzeby ruchu. Motorykę człowieka dorosłego cechuje zdyscyplinowanie, precyzyjność i ekonomiczność. Po 30. roku życia stopniowo nasila się regresja motoryki, szczególnie przy braku uprzedniej systematycznej aktywności ruchowej.

Czy wychowanie fizyczne realizowane w szkole zaspokaja potrzeby ruchowe dziecka?

Zakres potrzeby ruchu jest uwarunkowany poziomem rozwoju biologicznego dziecka. Młodszy wiek szkolny charakteryzuje naturalna spontaniczna potrzeba ruchu. Wówczas dziecko potrzebuje go najwięcej, a jest ograniczane programem nauczania „w ławce szkolnej”.

Obowiązkowe lekcje WF (zwykle 2 godz. tygodniowo) nie zaspokajają potrzeb ruchowych dziecka młodszego. Dlatego szuka ono ruchu poza szkołą po powrocie do domu. Nie należy zatem ograniczać dziecku ruchu, np. gry w piłkę, biegania, czy jazdy na rowerze, pod warunkiem zapewnienia bezpieczeństwa w czasie tych zajęć. Od dawna postuluje się zwiększenie liczby godzin WF do 4–5 tygodniowo, ale realizacja tego postulatu niewielu szkołom się udała. Najczęściej było to możliwe w ramach tzw. klas lub szkół sportowych, ukierunkowanych zwykle na określoną dyscyplinę sportową.

Istnieją duże różnice w stopniu rozwoju dzieci w tym samym wieku metrykalnym, zwłaszcza w okresie dojrzewania. Czy zawsze, niezależnie od wzrostu, w tej samej klasie wszystkie dzieci muszą wykonać przewidziane dla wieku zadania (testy sprawnościowe)?

W sporcie dzieci i młodzieży podczas kwalifikacji do udziału w zawodach obowiązuje podział na kategorie (klasy), zależne od wieku. Nie są one jednolite dla wszystkich dyscyplin sportowych. Zazwyczaj wyróżnia się kategorie wymienione w tabeli.

Kategorie wiekowe obowiązujące w sporcie dzieci i młodzieży
dzieci do lat 12
młodzicy 12–14 lat
juniorzy młodsi 15 lat (w koszykówce kadeci)
juniorzy 16–18 lat
kategoria młodzieży 19–23 lat

W związku z tym, że rozwój somatyczny przebiega bardzo indywidualnie, kryterium wieku kalendarzowego nie powinno stanowić wyłącznej podstawy do oceny sprawności fizycznej lub efektywności wychowania fizycznego i treningu sportowego.

Rozpiętość wieku rozwojowego, np. w okresie rozpoczynania nauki w szkole, może wynosić 5 lat, a w okresie dojrzewania różnice mogą być jeszcze większe. Wśród dzieci i młodzieży aktywnych sportowo na terenie szkoły (klasy i szkoły sportowe) tak rażące różnice między wiekiem biologicznym a metrykalnym nie występują, jeśli dobór oparty był na racjonalnych zasadach, a na wstępnym etapie szkolenia sportowego nastąpiła naturalna selekcja.

Największy błąd w posługiwaniu się kryterium wieku kalendarzowego popełnia się u młodzieży w wieku 12–16 lat. Na te lata najczęściej przypada dojrzewanie płciowe chłopców. Wówczas też notowane są największe odchylenia między wiekiem kalendarzowym a wiekiem biologicznym. W tym okresie życia wiek biologiczny blisko 1/3 ocenianych chłopców nie jest zgodny z ich wiekiem metrykalnym, mimo że większość z nich uważa się za zdrowych.

Zdarzyć się może jednak, że wśród uczniów nieosiągających ustalonych minimów sportowych będą osobnicy w młodszym wieku biologicznym od ich kalendarzowych rówieśników. Podczas doboru nie należy z nich od razu rezygnować. Mogą oni bowiem później dojrzeć morfologicznie i funkcjonalnie i dopiero wówczas uzyskiwać oczekiwane rezultaty. Z badań i obserwacji medycznych wynika, że znane są dzieci o genetycznie uwarunkowanym, opóźniającym się tempie wzrastania i dojrzewania płciowego, które w końcowej fazie rozwoju zostaną wyrównane.

U dziewcząt uprawiających sport (z wyjątkiem pływaczek) o 6–9 miesięcy później występuje pierwsza miesiączka (menarche). Prawdopodobnie wywiera tu wpływ wyselekcjonowany na potrzeby sportu typ budowy ciała i zwiększony wydatek energetyczny. Częściej też występują wówczas nieregularne cykle miesiączkowe.

Zdecydowanie podkreślić trzeba, że w pracy sportowej z dziećmi i młodzieżą, zwłaszcza podczas doboru i dozowania obciążeń fizycznych, uwzględniać należy zróżnicowanie wynikające z fazy rozwojowej, indywidualnego tempa i rytmu wzrastania i dojrzewania płciowego oraz dymorfizmu płciowego.

Między 13. a 17. rokiem życia występuje największe zróżnicowanie rozwoju płciowego. Okres dojrzewania płciowego uwypukla dodatkowe różnice w stopniu zaawansowania rozwoju między dziewczętami a chłopcami. W końcowej fazie pokwitania systematycznie zwiększa się przewaga masy i siły mięśniowej u chłopców (siła mięśniowa kobiet przeciętnie równa jest 2/3 siły mężczyzn), a tkanki tłuszczowej u dziewcząt o 4–8%. Wzrasta również różnica w poziomie VO2max z 10 do około 20–25%.

01.10.2012
Zobacz także
  • Aktywność fizyczna w dzieciństwie i młodości
  • Opóźnione dojrzewanie płciowe
  • Przedwczesne dojrzewanie płciowe
  • Rozwój fizyczny i prawidłowe dojrzewanie płciowe
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta