Ryzyko ukąszeń przez owady
Ze względu na liczne choroby przenoszone przez wektory, przede wszystkim stawonogi, stosowanie środków ochrony przed owadami i pozostałymi stawonogami, (takich jak repelenty, moskitiery, właściwa odzież, jak też unikanie spacerów po zmierzchu) obowiązuje niezależnie od występowania i chemioprofilaktyki malarii.
Komary poza malarią przenoszą także żółtą gorączkę, coraz częstszą dengę, gorączkę chikungunya, gorączkę zachodniego Nilu, nowe zagrożenie jakim jest wirus zika (ZIKV), końskie zapalenia mózgu, określane odpowiednio jako EEE (eastern equine encephalitis - wschodnie końskie zapalenie mózgu), WEE (western Equine encephalitis - zachodnie końskie zapalenie mózgu) oraz VEE (Venezuelan equine encephalitis - wenezuelskie końskie zapalenie mózgu). Ponadto komary przenoszą: japońskie zapalenie mózgu oraz gorączkę doliny Riftu, która jest wywoływana przez arbowirusy i występuje endemicznie w Afryce.
Kleszcze przenoszą między innymi boreliozę z Lyme, kleszczowe zapalenie mózgu, rosyjskie wiosenno-letnie zapalenie mózgu, gorączkę kleszczową Kolorado, wirusowe zapalenie mózgu Powassan, anaplazmozę, tularemię i omską gorączkę krwotoczną. Wspomnieć należy o chorobach wywołanych przez riketsje, które też mogą być przenoszone przez kleszcze, jak gorączka plamista Gór Skalistych (czynnik etiologiczny: Rickettsia rickettsia, wektor: kleszcz Dermacentor spp., występuje w Ameryce Północnej), tyfusie endemicznym (czynnik etiologiczny: Rickettsia typhi, wektor: pchła Xenopsylla cheopis), ospie riketsjowej (czynnik etiologiczny: Rickettsia akari, wektor: roztocze Liponyssoides spp.) oraz gorączce Q, którą wywołuje Coxiella burnetii i także jest przenoszona przez kleszcza.
Z pozostałych stawonogów, wesz odzieżowa przenosi tyfus plamisty (czynnik etiologiczny: Rickettsia prowazekii), pchła chorobę kociego pazura i dżumę, pluskwiaki chorobę Chagasa w Ameryce Południowej, a afrykańskie muchy tse-tse śpiączkę afrykańską i naganę. Muchy domowe pośredniczą w przenoszeniu chorób przewodu pokarmowego (duru brzusznego, czerwonki, cholery).
Zakażenie wywołane przez wirus zika
Wirus zika (ZIKV) został wyizolowany od makaków, żyjących w lesie Zika w Ugandzie, w latach 40. XX wieku. Należy do wirusów RNA z rodziny Flaviviridae. Jest blisko spokrewniony z wirusami żółtej gorączki, dengi i gorączki chikungunya. Przenoszą go komary z rodziny Aedes, przede wszystkim Aedes aegypti (komar tygrysi), rzadziej Aedes africanus i Aedes apbopictus. Komary z rodziny Aedes są aktywne w dzień, głównie wcześnie rano i w godzinach popołudniowych. Do ukąszeń dochodzi zarówno w pomieszczeniach zamkniętych, jak i na świeżym powietrzu. Komary Aedes łatwo rozmnażają się w przydomowych niewielkich zbiornikach wody na przykład w starych oponach i zużytych opakowaniach. Poza wirusem zika komary z rodziny Aedes przenoszą również wirusy żółtej gorączki, dengi oraz gorączki chikungunya.
Pierwszy przypadek choroby wywołanej wirusem zika człowieka zgłoszono w Nigerii w 1954 roku. Wirusa zika uznano za drobnoustrój o małym znaczeniu chorobotwórczym u ludzi, u których wywołuje objawy grypopodobne o niewielkim nasileniu. Prawdopodobnie krąży on w populacji afrykańskiej od dawna. W 2015 roku WHO ogłosiła transmisję wirusa w krajach Ameryki Łacińskiej i na Karaibach. W ostatnich latach wystąpiły dwie epidemie: w Polinezji Francuskiej (2013/2014) oraz w Brazylii (2015), gdzie wirus zika mógł zostać zawleczony przez kibiców powracających z Afryki z dużych międzynarodowych zawodów sportowych. Obecnie do zakażeń dochodzi w kilkudziesięciu krajach Ameryki Łacińskiej, Afryki i Oceanii, w tym w Boliwii, Brazylii, Kolumbii, Puerto Rico, Kostaryce, Curacao, Dominikanie, Ekwadorze, Salwadorze, Gujanie Francuskiej, Gwadelupie, Gwatemali, Gujanie, Haiti, Hondurasie, Meksyku, Nikaragui, Panamie, Paragwaju, Surinamie, na Wyspach Dziewiczych, w Wenezueli, Jamajce oraz na Wyspach Zielonego Przylądka. Najwięcej przypadków zakażeń odnotowano w Brazylii oraz Kolumbii. W związku z dużym ruchem turystycznym oraz Igrzyskami Olimpijskimi w Brazylii w 2016 roku spodziewane jest rozprzestrzenienie się wirusa zika na cały obszar występowania komarów z rodziny Aedes. Główną drogą transmisji wirusa zika są ukąszenia komarów z rodziny Aedes oraz zakażenia matczyno-płodowe. Potwierdzono przypadki przeniesienia wirusa drogą płciową na kobiety. Możliwe jest również przeniesienie wirusa w czasie przetoczenia krwi (3% dawców na terenach endemicznych jest zakażonych).
Podstawowym sposobem uniknięcia choroby jest zapobieganie ukąszeniom komarów, co chroni także przed pozostałymi chorobami przenoszonymi przez komary: żółtą gorączką, dengą i gorączką chikungunya. Zaleca się stosowanie repelentów zawierających DEET, aplikowanych ponownie po kąpieli lub intensywnych ćwiczeniach fizycznych. Ze względu na możliwość przenoszenia drogą płciową mężczyźni powracający z krajów endemii wirusa zika powinni stosować prezerwatywy (WHO zaleca stosowanie prezerwatyw osobom z potwierdzonym zakażeniem wirusem przez 6 miesięcy, a osobom z potencjalnym narażeniem na kontakt z wirusem zika przez miesiąc po powrocie).
Okres wylęgania wynosi prawdopodobnie kilka dni. Zakażenie u większości osób przebiega bezobjawowo. Jedynie u 1 na 4-5 (około 20%) zakażonych rozwijają się objawy grypopodobne, często z towarzyszącą plamisto-grudkową wysypką, zajęciem stawów oraz zapaleniem spojówek. Mogą wystąpić: bóle mięśni i stawów, dreszcze, zawroty głowy, brak apetytu i wymioty. Objawy zwykle ustępują po 5-7 dniach. Przebieg zakażenia jest zwykle łagodny, bardzo rzadko konieczna jest hospitalizacja. Rzadko również dochodzi do rozwoju powikłań (zespół Guillaina i Barrégo, porażenia nerwów obwodowych, zapalenie poprzeczne rdzenia, ostre rozsiane zapalenie mózgu i rdzenia [acute disseminated encephalomyelitis - ADEM]). Najgroźniejsze są zakażenia matczyno-płodowe prowadzące do wewnątrzmacicznego uszkodzenia mózgu i małogłowia u dziecka. Wirusa zika wykryto w tkance mózgowej płodów z małogłowiem, które uległy poronieniu. WHO zaleca wszystkim kobietom w ciąży oraz kobietom planującym ciążę unikanie podróży do krajów w których endemicznie występuje wirus zika. Brak dowodów na przenoszenie wirusa zika przy karmieniu piersią.
Zakażenie wirusem zika leczy się jedynie objawowo, stosując leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe, najlepiej paracetamol. Należy unikać niesteroidowych leków przeciwzapalnych z uwagi na ryzyko krwawień.
Ryc. 8. Ryzyko chorób przenoszonych przez owady i stawonogi*
Affected by Insect Infestation
*Mapki użyte do graficznego zobrazowania ryzyka wykonane przez Worldmapper powstały w ten sposób, że powierzchnię każdego kraju przeliczono proporcjonalnie do odwzorowywanego ryzyka i kraje, w których liczba przypadków jest mniejsza od średniej światowej, zmalały, a kraje, gdzie liczba chorób przenoszonych przez owady i stawonogi jest większa niż przeciętnie, zwiększyły swoją powierzchnię.
Jak wynika z załączonej mapki najwiękze ryzyko pokłuć i pokąsań przez stawonogi dotyczy Afryki, Chin, Indii oraz krajów południowo-wschodniej Azji.
Ryc. 9. Przypadki wystąpienia gorączki chikungunya w latach 1952-2015 / źródło: Wikimedia Commons
Obszary endemicznego występowania choroby zaznaczono kolorem czerwonym
Ryc. 10. Występowanie dengi
Kolorem czerwonym oznaczono rejony epidemiczne, kolorem brązowym występowanie przenosiciela choroby, komara Aedes aegipti bez epidemii dengi / źródło: Wikimedia Commons
