×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Zaburzenia emocjonalne u chorych na cukrzycę typu 1

Agnieszka Krupa

Wśród problemów psychicznych obserwowanych u pacjentów z cukrzycą typu 1 najwięcej jest zaburzeń odżywiania, depresji, zaburzeń lękowych i zaburzeń zachowania – mówi dr hab. n. med. Karina Badura-Brzoza, specjalista psychiatra, z Katedr i Oddziału Klinicznego Psychiatrii w Tarnowskich Górach SUM.


Dr hab. n. med. Karina Badura-Brzoza. Fot. archiwum prywatne

Agnieszka Krupa: Czy zaburzenia psychiczne u chorych na cukrzycę typu 1 są częstym zjawiskiem?

Dr hab. n. med. Karina Badura-Brzoza: Szacuje się, że w przypadku chorych na cukrzycę typu 1 i typu 2 częstość występowania depresji jest dwa razy większa niż w populacji ogólnej, przy czym u chorych na cukrzycę typu 1 występuje ona częściej niż u pacjentów z typem 2. Wśród zaburzeń psychicznych obserwowanych u pacjentów z cukrzycą typu 1 najwięcej jest zaburzeń odżywiania – występują u 8-30% chorych, następnie depresji – 10-26%; zaburzenia lękowe diagnozowane są u 9-19%, a zaburzenia zachowania – 12-20% osób.

Czym się charakteryzują zaburzenia odżywiania w przypadku pacjentów z cukrzycą typu 1?

U osób z cukrzycą typu 1 istnieje 3 razy większe prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń odżywiania niż w populacji ogólnej. Najbardziej narażoną grupą są dziewczęta, u których cukrzyca zostaje zdiagnozowana w wieku dojrzewania. Kłopoty z zaburzeniami odżywiania występują u tych pacjentek częściej niż u dziewczynek, które zachorowały w wieku dziecięcym, bądź kobiet, u których choroba ujawniła się w wieku dorosłym.

Pojęciem, które pojawia się w związku z zaburzeniami odżywiania w cukrzycy typu 1 jest diabulimia. Jest to termin niemedyczny, który pojawił się w 2007 roku i został spopularyzowany przez media.

Samo słowo jest połączeniem diabetes (cukrzyca) i bulimia (rodzaj zaburzeń odżywiania). Termin ten dotyczy intencjonalnego pomijania dawek insuliny w celu redukcji masy ciała u osób z cukrzycą insulinozależną. Zaburzenia odżywiania typu bulimicznego kojarzą nam się z zachowaniami takimi jak prowokowanie wymiotów czy biegunek w celu redukcji masy ciała. Natomiast w cukrzycy typu 1 ten termin dotyczy wszystkich zaburzeń odżywiania. Uważa się, że osoby, które cierpią na zaburzenia odżywiania, w przebiegu cukrzycy typu 1, narażone są na 3 razy wyższe ryzyko śmierci niż pacjenci bez tych zaburzeń, a długość ich życia jest średnio 13 lat krótsza.

Jaka jest przyczyna zaburzeń odżywiania u chorych na cukrzycę typu 1?

Najczęściej jest to czynnik psychogenny, a newralgicznym okresem jest wiek dojrzewania, który jest związany z kształtowania się samoakceptacji i wrażliwością na ocenę własnej atrakcyjności zewnętrznej. Zdarza się, że u dziewcząt (bo głównie płci żeńskiej dotyczy problem), które w tym okresie, zaczynają chorować na cukrzycę typu 1 dochodzi do znacznej redukcji masy ciała, zanim jeszcze choroba zostanie zdiagnozowana. Spowodowane jest to zmianami metabolicznymi związanymi ze zmniejszoną ilością insuliny, która jest hormonem anabolicznym, w organizmie dochodzi do „ucieczki” glukozy, czego następstwem jest spadek wagi ciała. Potem, kiedy diagnozuje się cukrzycę i włącza leczenie, masa ciała normalizuje się albo wręcz jest nieco wyższa niż norma, co może u pacjentek stwarzać problem z akceptacją sylwetki. Pacjentki zaczynają koncentrować się na redukcji masy ciała właśnie poprzez celowe unikanie dawek insuliny.

Na jakie objawy zaburzeń odżywiania należy zwrócić uwagę?

Przede wszystkim na nadmierną koncentrację pacjentek na masie ciała i niskie BMI. Ponadto ścisła dieta poza wskazaniami medycznymi, zmiany w metabolizmie manifestujące się często pojawiającą się kwasicą ketonową czy wysokim poziomem hemoglobiny glikowanej powinny wzbudzić czujności lekarza diabetologa. Zaburzenie jest bardzo poważne, doprowadza do dużych wahań poziomu glukozy we krwi, co skutkuje ryzykiem powikłań.

Jak wygląda leczenie zaburzeń odżywiania?

Zalecamy psychoterapię obejmującą całą rodzinę, edukację pacjenta i – jeśli jest niezbędne – leczenie farmakologiczne. Terapia pozwala zredukować lęk przed zwiększeniem masy ciała, ale najważniejszym celem jest regulacja stężenia glukozy we krwi.

Depresja występuje nawet u 26% chorych na cukrzycę typu 1. Jakie mogą być jej przyczyny w tej grupie chorych?

Zaburzenia depresyjne w cukrzycy typu 1 mają w większości przypadków charakter adaptacyjny. Jest to reakcja pacjenta na informację o chorobie przewlekłej, która powoduje cały szereg zmian w życiu, jakie związane są z ogromnymi wymaganiami tej choroby. Dotyczą one zarówno diety, trybu życia jak i stałego leczenia. Co więcej – musi się do nich dostosować cała rodzina, bo przecież na cukrzycę typu 1 chorują przeważnie dzieci lub młodzież, które są pod opieką rodziców.

Ból, który jest związany z podawaniem insuliny czy z badaniem poziomu glikemii, zwłaszcza dla małych dzieci mogą być problemem. Dla starszych dzieci z kolei problemem jest świadomość uciążliwości choroby i ewentualnych powikłań.

Jakie są objawy zaburzeń depresyjnych?

Objawy mogą się bardzo różnić w zależności od wieku dziecka. Małe dzieci rzadko wykazują typowe objawy depresji takie jak płaczliwość czy smutek. W tej grupie wiekowej u pacjentów częściej pojawiają się objawy somatyczne: bóle brzucha, głowy, czy też zaburzenia zachowania takie jak drażliwość, wybuchowość, czasami apatia.

Młodzież już jak najbardziej reaguje zaburzeniami nastroju, przygnębieniem, obniżoną energią, zmniejszoną aktywnością, czyli takimi typowymi objawami, jakie kojarzą nam się z zespołem depresyjnym.

Jakie mogą być następstwa zaburzeń depresyjnych?

Przede wszystkim jest to złe samopoczucie pacjenta wpływające na jego funkcjonowanie zarówno w wymiarze indywidualnym jak i społecznym, ale także rzutujące na przebieg samej choroby poprzez pojawianie się zaniedbań dotyczących diety i leczenia. O ile u małych dzieci choroba jest kontrolowana przez rodziców i tutaj ryzyko jest mniejsze, o tyle u młodzieży niekorzystne wybory dietetyczne mogą znacząco wpłynąć na przebieg cukrzycy.

Jakie są metody leczenia depresji?

Zawsze pierwszą metodą pomocy jest psychoterapia. Natomiast jeżeli objawy są bardzo uciążliwe, nie ma poprawy w trakcie psychoterapii, wówczas wprowadza się leczenie farmakologiczne.

Kolejnym zaburzeniem, które może pojawić się u chorych na cukrzycę typu 1 są zaburzenia lękowe. Jakie przyczyny lęku obserwuje się w tej grupie chorych?

Przede wszystkim jest to lęk przed bólem, związany z częstymi iniekcjami insuliny czy kontrolą glikemii. U bardziej świadomych dzieci obserwuje się lęk przed spadkami poziomu glikemii we krwi, lęk przed życiem z chorobą przewlekłą, która ma dość duże wymagania i ograniczenia, a także lęk przed stygmatyzacją ze względu na chorobę przewlekłą i związanym z tym ryzykiem odrzucenia przez grupę rówieśniczą.

Jakie objawy lęku może przejawiać osoba chora na cukrzycę?

Obserwujemy typowe objawy lęku uogólnionego z napięciem, niepokojem, martwieniem się, lęku fobicznego przejawiającego się obawą przed opuszczaniem domu czy przed chodzeniem do szkoły, pojawia się również lęk paniczny, kiedy pacjent odczuwa epizod krótkiego napadu lęku z kołataniem serca i zawrotami głowy.

Same objawy lękowe mogą też towarzyszyć obniżonemu poziomowi glukozy we krwi, czyli hipoglikemii. Czasami trudno zróżnicować, czy jest to reakcja organizmu na hipoglikemię, czy paniczny napad lęku jako oddzielna jednostka chorobowa.

Jak przebiega leczenie zaburzeń lękowych u chorego na cukrzycę?

Podobnie jak w przypadku depresji, rozpoczynamy leczenie pacjenta psychoterapią, a w sytuacji kiedy jest ona niewystarczająca, należy rozważyć leczenie farmakologiczne. Dosyć bezpieczną grupą leków stosowaną w leczeniu zaburzeń emocjonalnych dotyczących pacjentów z cukrzycą są inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI). Jest to grupa leków, której działanie powoduje redukcje zarówno objawów depresyjnych, jak i lękowych, więc będą one dobrym wyborem.

Zaburzenie zachowania dotyczą od 12 do 20% dzieci i młodzieży chorujących na cukrzycę typu 1.

To zaburzenie dotyczy głównie młodszych dzieci. Szczyt zachorowań na cukrzycę typu 1 następuje między 2. a 3. rokiem życia, potem między 10. a 12. rokiem życia, w tym okresie zapotrzebowanie mózgu na glukozę jest ogromne. Przyjmuje się, że udział mózgu w tzw. konsumpcji glukozy z krwi u dzieci wynosi 50%, a u niemowląt aż 80%. Stąd hipoglikemie w niewyrównanej cukrzycy mogą skutkować takimi objawami jak rozdrażnienie, wahania nastroju, wybuchowość, wrogość, agresja, roztargnienie, osłabienie, nieśmiałość. To są zaburzenia zachowania wynikające z reakcji mózgu na znaczne zmiany poziomu cukru we krwi. Zaburzenia zachowania są problemem zarówno dla dziecka, jak i dla jego otoczenia, rodziny i rówieśników, mogą one być powodem gorszego funkcjonowania szkolnego i społecznego dziecka.

Czy chory na cukrzycę typu 1 powinien zostać skierowany do psychologa w momencie rozpoznania cukrzycy, czy dopiero wtedy, kiedy pojawią się objawy braku akceptacji choroby i inne zaburzenia psychiczne?

To zależy od wieku i potrzeb pacjenta. Jeżeli choruje małe dziecko, powiedzmy w wieku 4–5 lat, wsparcie jest potrzebne głównie rodzicom, bo to na nich spoczywa kontrola cukrzycy, a diagnoza choroby przewlekłej u dziecka to zawsze duże obciążenie dla rodziny.

W grupie młodzieży również zależy to od zgłaszanych potrzeb – jeżeli dziecko chce porozmawiać z psychologiem, jak najbardziej należy taką wizytę zapewnić. Najczęściej pierwsze kilka miesięcy po diagnozie to koncentracja na medycznych, biologicznych aspektach choroby, na edukacji związanej z dietą, sprzętem, lekami. Konsultacja z psychologiem jest odraczana, ale jeżeli wystąpi potrzeba u pacjenta lub u rodziców, nie należy zwlekać.

Do kogo skierować pacjenta, u którego strach przed hipoglikemią prowadzi do zaniżania zaleconych dawek insuliny, co skutkuje hiperglikemią?

Myślę, że pierwsza konsultacja powinna odbyć się u psychologa. Natomiast jeżeli lęk jest bardzo nasilony, należy zalecić wizytę u psychiatry oraz rozważyć wprowadzenie farmakoterapii. Lęk jest objawem, obojętnie z jaką przyczyną jest związany – czy z obawą przed hipoglikemią, czy przed ukłuciem w związku z podawaniem insuliny, jeżeli włączymy leki z grupy SSRI, znacznie zmniejszymy jego nasilenie i będzie łatwiej doprowadzić do wyrównania poziomu glikemii.

Kiedy do psychoterapii chorego na cukrzycę typu 1 powinny dołączyć bliscy?

Do czasu kiedy dziecko lub młody człowiek funkcjonuje w rodzinie generacyjnej, psychoterapia powinna zostać zaproponowana systemowo całej rodzinie.

Natomiast w przypadku osób dorosłych, które funkcjonują w relacji partnerskiej, jeśli jest taka potrzeba, jeżeli chory czuje się bardziej bezpieczny na terapii z osobą bliską, albo gdy osoba bliska ma potrzebę, by towarzyszyć w tym procesie, wtedy jak najbardziej jest możliwość dołączenia do terapii.

Jeżeli w czasie wizyty u diabetologa rodzice nie zgłaszają żadnych niepokojących sygnałów w zachowaniu dziecka, na jakie objawy lekarz może zwrócić uwagę? Czy są jakieś narzędzia przesiewowe, pytania, które można zadać, żeby nie przeoczyć zaburzeń emocjonalnych u dziecka?

Przede wszystkim można zadać pytanie o funkcjonowanie pacjenta w zakresie podstawowych potrzeb fizjologicznych tzn. czy dziecko dobrze śpi, czy ma apetyt, czy nie jest marudne, płaczliwe, czy nie skarży się na jakieś dolegliwości bólowe. Ważne jest także jego funkcjonowanie szkole, jak się uczy, czy lubi chodzić do szkoły, czy ma kolegów.

Jeśli chodzi o narzędzia badawcze do oceny stanu psychicznego mamy do dyspozycji skalę depresji dla dzieci CDI-2 (Zestaw kwestionariuszy do diagnozy depresji u dzieci i młodzieży). Czasami do badania objawów lęku i depresji można także użyć krótkiej i prostej skali HADS. Skala nie jest co prawda przeznaczona dla tej grupy wiekowej, ale może być użyta jako narzędzie przesiewowe. Młodzież wypełnia skalę zaburzeń nastroju samodzielnie, więc lekarz w czasie wizyty może o to poprosić.

Jakie są metody pomagające pacjentowi zaakceptować nieuleczalną chorobę, jaką jest cukrzyca typu 1?

Przede wszystkim edukacja i to zazwyczaj odbywa się dość wcześnie bo już podczas pobytu dziecka w szpitalu tuż po rozpoznaniu cukrzycy. Jest to jedna z metod, która pozwala poznać zarówno mechanizmy choroby, jak i sposoby radzenia sobie z nią. W przypadku dzieci w wieku szkolnym edukacja powinna objąć nie tylko rodziców i rodzinę, ale także środowisko szkolne, wychowawcę i pedagogów. Zapewni to dziecku wsparcie i poczucie bezpieczeństwa.

W Polsce może nie mamy bardzo bogatej tradycji grup wsparcia, jak choćby w Stanach Zjednoczonych, ale w mediach społecznościowych dostępne są grupy, fora oraz portale internetowe, skupiające chorych na cukrzycę, którzy wspierają się nawzajem i wymieniają doświadczeniem. Bardzo istotna jest dla pacjenta świadomość, że oprócz niego jest jeszcze ktoś, kto z cukrzycą żyje, funkcjonuje, uprawia sport, podróżuje, pracuje. To ważny aspekt wsparcia emocjonalnego, który pomaga pacjentowi w prowadzeniu normalnego życia z wymagającą chorobą.

Rozmawiała Agnieszka Krupa

Dr hab. n. med. Karina Badura-Brzoza – specjalista psychiatra, związana z Katedrą Psychiatrii w Tarnowskich Górach, Wydziałem Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląskim Uniwersytetem Medycznym w Katowicach.

06.06.2022
Zobacz także
  • Trochę skomplikowane i trochę proste
  • Cukrzyca jest motywacją do dbania o siebie
  • Cukrzyca typu 1 i rygor rodziców
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta