Dla rządu i jego politycznego zaplecza problemem nie jest źle działający i niesprawiedliwy dla wszystkich jego uczestników system ochrony zdrowia, tylko grupa lekarzy, która ten problem zidentyfikowała.
Minister Konstanty Radziwiłł wychodzi z piątkowego spotkania z rezydentami. Fot. Kuba Atys / Agencja Gazeta
Protest lekarzy i wypowiadanie klauzul opt-out dość nieoczekiwanie znalazły się w centrum uwagi opinii publicznej. Nieoczekiwanie, bo od lat ochrona zdrowia postrzegana jest wyłącznie dwuwymiarowo. Przede wszystkim jako zobowiązujący imperatyw moralny, który – niezależnie od uwarunkowań organizacyjnych i ekonomicznych – musi działać i obejmować swoim zasięgiem każdego ubezpieczonego. I po drugie, mimo że sprzeczność wydaje się oczywista – jako technologiczna i bardzo specjalistyczna dziedzina życia społecznego, w której liczą się wyłącznie twarde wskaźniki i obiektywne dane, oderwane od lęków, nadziei i emocji.
W ramach tej kombinacji od dobrych 28 lat w systemie ochrony zdrowia powstała tradycja pozornych reform, która powoduje niebezpieczne paradoksy i w konsekwencji – generuje patologie. Rozpoczęty pod koniec 2017 r. protest medyków – mimo nadziei Ministerstwa Zdrowia – nie okazał się kolejnym incydentem, który można łatwo spacyfikować albo zwyczajnie zagadać. Konstanty Radziwiłł i jego polityczne zaplecze trafili na przeciwników, których nie da się zmanipulować, omamić obietnicami ani zastraszyć.
Nowy wymiar konfliktu pokoleń
Konstanty Radziwiłł jest wygodnym kozłem ofiarnym, winnym obecnej – stale pogarszającej się – sytuacji. I rzeczywiście, swoją „teflonową” postawą nie ułatwia negocjacji. Uczciwie trzeba jednak przyznać, że mimo niedawnych, efektownych akcji choćby Bartosza Arłukowicza, każdy poprzedni szef resortu przy ulicy Miodowej, zamykając oczy na strukturalne deficyty systemu, przyczynił się do obecnego kryzysu.
Aktualny minister zdrowia – i to akurat zdecydowanie negatywnie wyróżnia go na tle poprzedników – po prostu „wie lepiej” i nie wykazuje woli, by cofnąć się o krok lub chociaż wysłuchać do końca argumentów protestujących. Radziwiłł nie rozumie, że druga strona to zupełnie inni ludzie, niż dotychczas protestujący i strajkujący w ochronie zdrowia.
Nie są to korporacyjni ani związkowi działacze, nie jest to też żadna grupa, której nawet za cenę nadużyć można by wytknąć działanie we własnym interesie, tylko lekarze, którzy znajdując się na początku zawodowej drogi, domagają się możliwości odpowiedzialnego wykonywania swoich obowiązków w krytycznie ważnym obszarze życia publicznego. Tymczasem minister Radziwiłł i marszałek Karczewski w odpowiedzi na ten boleśnie szczery postulat są w stanie jedynie wygłosić albo umoralniającą tyradę o powinnościach zawodu lekarza jako „starsi koledzy po fachu”. To nie tylko skrajnie niepoważne, ale przede wszystkim – nieskuteczne.
Już pierwsze reakcje przedstawicieli obozu władzy na protest medyków pokazały, że płaszczyznę porozumienia zbudować będzie trudno. Gdy posłanka PiS Józefa Hrynkiewicz w październiku rzuciła w kierunku protestujących lekarzy skandaliczne „niech jadą!”, wszystko było już jasne. Dla rządu i jego politycznego zaplecza problemem nie jest źle działający i niesprawiedliwy dla wszystkich jego uczestników system ochrony zdrowia, tylko grupa lekarzy, która ten problem zidentyfikowała.
Trudno znaleźć choćby ślad samokrytycznej refleksji u osób odpowiedzialnych za system ochrony zdrowia w Polsce. Zamiast tego ruszył tradycyjny już „ciąg technologiczny”. Najpierw jest język. Minister zdrowia i jego zaplecze z uporem godnym lepszej sprawy powtarzają frazesy o „służbie zdrowia”, zamiast o „ochronie zdrowia”. To nie jest tylko detal świadczący o anachronicznym przywiązaniu do nazewnictwa sprzed blisko dwudziestu lat, ale wyraźny sygnał – służba to przecież nie jest praca, tylko zobowiązanie moralne, którego funkcją jest nieustanna gotowość do coraz to nowych poświęceń.
Trudno postrzegać tę komunikacyjną strategię w kategoriach innych niż manipulacja. Ma bowiem na celu wytworzenie wrażenia, że praca lekarza wyjęta jest z normalnego porządku rzeczywistości właściwego dla innych śmiertelników, że lekarz poświęca się ratując zdrowie i życie, a to, czy sam ma z czego żyć, to już sprawa trzeciorzędna, bo przecież najważniejsza jest służba – jakkolwiek i ktokolwiek ją definiuje. Potem jest kolejny etap – znów manipulacyjne umniejszanie roli i znaczenia protestujących lekarzy, o których mówi się „rezydenci”, albo „lekarze-rezydenci” lub „młodzi lekarze”, jakby do końca medykami nie byli, jakby nie warto się nimi zajmować, bo są niedoświadczeni i muszą spokornieć. Tymczasem jest dokładnie odwrotnie.
Każdy pacjent spotyka na swojej drodze lekarzy na rezydenturze. Często od to ich umiejętności, jak i psychofizycznej kondycji czyjeś zależy zdrowie i życie. W trzecim etapie ciągu technologicznego, gdy przedstawiciel lub przedstawicielka protestujących zbyt odważnie – zdaniem władzy – zabiera głos, wówczas pojawiają się jakoby kompromitujące sugestie. Plotki o kanapkach z kawiorem lub egzotycznych wakacjach to ponure echo propagandy sprzed jedenastu lat, gdy ówczesny marszałek Sejmu domagał się, by lekarze, zamiast oczekiwać podwyżek, pokazali lepiej, co mają w garażu.
Dotychczasowe próby spacyfikowania przez rząd protestu lekarzy nie przyniosły oczekiwanych skutków, bo Konstanty Radziwiłł ma naprzeciwko siebie ludzi z pokolenia, które doskonale pamięta wszystkie próby manipulacji, pozornych reform oraz populizm strategii uników i gróźb ostatnich kilkunastu lat. Są doskonale świadomi sytuacji i rangi ochrony zdrowia w Polsce i na świecie. To wreszcie grupa zawodowa, która rozumie wartość swojego zawodu i jednocześnie odczuwa wielką odpowiedzialność jako ważny uczestnik systemu ochrony zdrowia, dla niepoznaki nazywany „świadczeniodawcami”.
Tak długo, jak Konstanty Radziwiłł i premier Morawiecki nie zrozumieją zmiany, która nastąpiła w świadomości lekarzy, tak długo sprawy nie ruszą z miejsca. Sam konflikt pokoleń nie jest niczym ani zaskakującym, ani przesadnie niepokojącym. To strukturalna cecha zmiany społecznej – niezależnie od obszaru i czasu, w którym się dokonuje. W odniesieniu do polskiej ochrony zdrowia zastanawiająca i niepokojąca jest jednak jego specyfika: martyrologiczna, nieco romantyczna i przede wszystkim – skrajnie niekonsekwentna.
(Nie) rozmawiajmy o pieniądzach
„Bohaterowie są zmęczeni” – tak najkrócej można odpowiedzieć ministrowi zdrowia. Opowieści o pracy za marne grosze w trudnych warunkach lecznictwa w PRL wymieszane są z triumfalizmem, że „my wtedy daliśmy radę, a wy teraz marudzicie”. Wszystko to jest nie tylko zbędne, ale przede wszystkim – nijak ma się do faktycznego problemu trafnie zidentyfikowanego przez protestujących. Ochrona zdrowia nie jest priorytetem publicznym, jest skrajnie niedofinansowana, pozbawiona strategii rozwoju. Władzy trudno te argumenty odeprzeć, dlatego próbuje wykazać, jak zwykle, niecne intencje protestujących.
Po piątkowych rozmowach minister Radziwiłł z zatroskaną i trochę zniesmaczoną miną stwierdził, że lekarze chcieli rozmawiać tylko o pieniądzach. Wypowiedź ta miała – i znów wraca kwestia ciągu technologicznego – stworzyć wrażenie, że lekarzom chodzi wyłącznie o pieniądze dla nich; że walczą wyłącznie o własne interesy. Warto jednak zadać pytanie – nawet gdyby, to, co w tym złego?
Potrzeba uczciwych zarobków, samej tylko możliwości posiadania życia rodzinnego i pracy w racjonalnych i bezpiecznych warunkach, nie jest przywilejem dostępnym dla wszystkich innych, tylko nie lekarzy. To elementarne prawo każdego pracownika. Niezależnie od tego, czy wozi przesyłki, jest strażakiem, posłem, profesorem w uniwersytecie, albo aktualnie ma dyżur na SOR. Być może to frazes, ale ministrowi zdrowia najwyraźniej trzeba przypomnieć, że „pracuje się po to, żeby żyć, a nie żyje się tylko po to, by pracować”.
Populistyczna próba interpretacji słusznych i uzasadnionych postulatów ekonomicznych jako histerycznych roszczeń, i to w dodatku moralnie wątpliwych, jest sprawdzoną strategią polityczną, realizowaną w mniej lub bardziej otwarty sposób przez każdą władzę, od Warszawy, przez Londyn, aż po Waszyngton. W przypadku ochrony zdrowia ta strategia trafia jednak na podatny grunt. Polacy, krytycznie nastawieni do protestujących, jednocześnie przyzwyczajeni do systemu publicznej ochrony zdrowia, widzą jedynie roszczenia, na które odpowiadają groźbą – „zwróćcie pieniądze za wasze wykształcenie”.
Oprócz kompletnego niezrozumienia zasad redystrybucji, takie dictum ukrywa zdecydowanie mało sympatyczną konsekwencję: dominację komercyjnych usług medycznych, bo lekarze, jak ma to miejsce na przykład w USA, musieliby spłacić kredyty zaciągnięte na opłacenie czesnego za studia. Ciekawe, czy wówczas ci, którzy dzisiaj domagają zwrotu nakładów na kształcenie, równie odważnie podchodziliby do wolnorynkowych stawek za pomoc lekarską? Śmiem wątpić.
Protestujący nad wyraz ostrożnie wypowiadają się o potrzebie podniesienia wynagrodzeń. Jednak ten postulat ma znaczenie również dla innych grup zawodowych. Umoralnianie najbardziej podstawowej zasady warunkującej stosunek pracy – godziwych zarobków – jest fundamentem sprawiedliwości społecznej. Warto o tym pamiętać, pomstując na lekarzy, bo niedługo może okazać się, że minister właściwy dla innego obszaru uzna protest i postulaty płacowe za niemoralne, a tych, którzy je głoszą za lekkomyślnych i sprzeniewierzających się zasadom etyki zawodowej.
Nieuchronny koniec tego, co było?
Trwający protest ujawnił jeszcze jeden kontekst, który z punktu widzenia pacjentów może wydawać się poboczny, podczas gdy tak naprawdę ma kapitalne znaczenie dla przyszłości ochrony zdrowia. Głosy poparcia dla protestujących lekarzy są liczne, ale generalnie ogólne, ostrożne i skoncentrowane na dobrze brzmiącym haśle „zwiększenia wydatków na ochronę zdrowia”. To oczywiście fundamentalna sprawa, ale brak równie gremialnego poparcia dla poprawy sytuacji rezydentów jest szczególnie znaczący. Stoi bowiem za nim lęk przed zmianą dotychczasowego, czyli czeladniczego modelu kariery w profesji lekarskiej, w który wpisane są na początku konieczność pracy ponad siłę, obraźliwie niskie zarobki i nieustanna niepewność.
Dzisiejsi rezydenci i wielu specjalistów, którym trzeba oddać sprawiedliwość, temu utrwalonemu przez pokolenia modelowi mówią zdecydowanie „nie”. I mają rację! Pojęcie bardzo specyficznie rozumianej sprawiedliwości dziejowej, w myśl której, jako że starszym pokoleniom było zawsze „gorzej” i „ciężej”, to na początku drogi zawodowej trzeba się proporcjonalnie „zahartować”, by móc potem „godnie” i „odpowiedzialnie” (kolejna semantyczna zagadka) wykonywać swój zawód, nie ma żadnego racjonalnego uzasadnienia. To tylko próba wewnątrzgrupowego wyrównania krzywd, która poza ewentualną osobistą satysfakcją nie przynosi żadnych pozytywnych skutków dla organizacji i jakości systemu ochrony zdrowia.
Domagając się faktycznego zwiększenia wydatków na ochronę zdrowia, protestujący działają w interesie zarówno pacjentów (czyli nas wszystkich), jak i lekarzy oraz pracowników innych zawodów medycznych. Więcej pieniędzy w systemie ochrony zdrowia to również normalizacja warunków pracy, czyli jednocześnie lepsza jakość leczenia dla pacjentów i bardziej sprawiedliwe możliwości rozwoju kariery zawodowej, który zależny jest od faktycznych kompetencji, a nie lokalnych koterii czy wyścigów o to, kto w miesiącu weźmie więcej dyżurów, zyskując aprobatę swoich przełożonych.
Na realnej, a nie, jak wcześniej, pozornej czy manipulacyjnej zmianie systemu ochrony zdrowia zyskają naprawdę wszyscy. Niezależnie od tego, za kogo w obecnym sporze trzymają kciuki.
