Aby zrozumieć istotę kamicy ślinianek, należy na wstępie krótko opowiedzieć o tym czym są ślinianki i gdzie są zlokalizowane. Człowiek ma trzy parzyste gruczoły ślinowe, do których należą: ślinianka przyuszna, podżuchwowa oraz podjęzykowa, a także liczne (jest ich od kilkuset do tysiąca) niewielkie gruczoły ślinowe położone w błonie śluzowej gardła i całej jamie ustnej. W niektórych przypadkach mogą występować również gruczoły dodatkowe, znajdujące się zazwyczaj w sąsiedztwie dużych ślinianek, najczęściej ślinianki przyusznej. Nie różnią się one w funkcjonowaniu od pozostałych gruczołów.
Ślinianka przyuszna
Ślinianka przyuszna (inaczej przyusznica) jest największym z gruczołów ślinowych i znajduje się za kątem żuchwy. Otoczona jest łącznotkankową torebką, która w przypadku stanu zapalnego ślinianki i jej obrzęku jest przyczyną bólu wynikającego z pociągania. Ślinianka przyuszna, podobnie jak pozostałe duże gruczoły, ma swój przewód wyprowadzający przechodzący przez policzek i uchodzący wewnątrz jamy ustnej na wysokości drugiego górnego zęba trzonowego. Ujście można poznać po niewielkim uniesieniu błony śluzowej w tym miejscu.
Przyusznica to wyjątkowy gruczoł, ponieważ przez jej miąższ przechodzi pień nerwu twarzowego (odpowiedzialny m.in. za mimikę twarzy) i jego rozgałęzienie, co ma znaczenie w przypadku obrzęku spowodowanego stanem zapalnym czy kamicą, może bowiem dojść do porażenia nerwu spowodowanego uciskiem miąższu.
Ślinianka podżuchwowa
Ślinianka podżuchwowa leży w trójkącie podżuchwowym szyi i od góry ogranicza ją żuchwa. Podobnie jak ślinianka przyuszna zawiera ona przewód wyprowadzający, biegnący pod błoną śluzową dna jamy ustnej i uchodzący w okolicy wędzidełka w dnie jamy ustnej.
Ślinianka podjęzykowa
Ślinianka podjęzykowa należy do grupy dużych gruczołów ślinowych, ale jest najmniejsza z nich. Znajduje się w dnie jamy ustnej, styka się ze ślinianką podżuchwową, a jej przewód wyprowadzający zazwyczaj łączy się z przewodem wyprowadzającym ślinianki podżuchwowej.
Małe gruczoły ślinowe
Małe gruczoły ślinowe znajdują się w błonie śluzowej wewnętrznej strony policzka, warg, nosa, gardła, krtani, tchawicy oraz na podniebieniu. Można by je nazwać awaryjnymi gruczołami ślinowymi, ponieważ w przypadku niewydolności jednej lub kilku dużych ślinianek są w stanie skutecznie je zastąpić.
Kamica ślinianek
Kamica ślinianek jest chorobą, w przebiegu której dochodzi do powstania pojedynczych lub mnogich kamieni w strukturach gruczołów ślinowych. Najczęściej są to kamienie złożone z fosforanów lub węglanu wapnia. Najczęściej tworzą się w przewodzie ślinianki podżuchwowej (nawet do 90%), ale kamica może dotyczyć wszystkich gruczołów ślinowych. Jest to druga co do częstości po śwince choroba ślinianek i stanowi około jednej trzeciej wszystkich przypadków.
Kamienie zazwyczaj są liczne i drobne, choć mogą pojawiać się pojedyncze większe złogi, nawet rozmiarów orzeszka ziemnego. Częściej tworzą się w przewodach wyprowadzających niż miąższu ślinianek. Kamica ślinianek dotyczy znacznie częściej mężczyzn i jest raczej domeną dorosłych (>30. rż.), a dzieci chorują bardzo rzadko.
Istnieją czynniki predysponujące do rozwoju kamicy, takie jak np. zwężenie lub zdwojenie przewodów odprowadzających, które powoduje zastój śliny. Może także dochodzić do zaburzenia składu samej śliny (np. zwiększone stężenie wapnia, gęstość, zaburzenia pH spowodowane infekcją jamy ustnej). Przyczyną kamicy może być również odwodnienie, przewlekłe choroby zapalne gruczołów ślinowych, zespół Sj?grena, i zwiększone stężenie wapnia w surowicy. Najczęściej jednak bezpośrednia przyczyna kamicy ślinianek nie jest znana.
Obecność kamieni w przewodach wyprowadzających powoduje zastój śliny w samym gruczole ślinowym, co doprowadza do obrzęku i powstania stanu zapalnego, który z kolei powoduje znaczne dolegliwości bólowe. Wydzielanie śliny jest stymulowane przez jedzenie, a nawet samo oglądanie lub myślenie o nim. Dlatego też w takich okolicznościach ból i obrzęk ulegają znacznemu nasileniu, ustępując po posiłku.
Rozpoznanie ustala się na podstawie starannie zebranego wywiadu i badania pacjenta. W badaniu uwagę zwraca znaczny obrzęk ślinianki, zwiększona spoistość i twardość badanego gruczołu, której zazwyczaj towarzyszy bolesność dotykowa. Ujście przewodu wyprowadzającego może być zaczerwienione i nie wydobywa się z niego ślina. Czasem, szczególnie w przypadku ślinianki podżuchwowej, może być widoczne poszerzenie przewodu, a w nim kamień. Zdarza się, że kamień można wyczuć palcem jako twarde zgrubienie lub guzek. W przypadku wtórnego zakażenia bakteryjnego z ujścia może wydobywać się ropna wydzielina, a okoliczne węzły chłonne ulegają powiększeniu.
W przypadku wątpliwości diagnostycznych można potwierdzić rozpoznanie, wykonując choćby zdjęcie rentgenowskie. Zdecydowana większość kamieni to tak zwane kamienie cieniujące, czyli widoczne na zdjęciu RTG. Można również wykonać badanie USG lub sialogram (obrazowanie systemu przewodów wyprowadzających z użyciem kontrastu – obecnie rzadko wykonywane), a także tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny. Najczęściej stosowana ultrasonografia pozwala na zlokalizowanie kamieni, nawet niewidocznych dla promieni rentgenowskich, a także na ocenę samego miąższu ślinianki. Należy jednakże pamiętać, że bardzo małe kamienie mogą nie być widoczne w USG.
Leczenie kamicy ślinianek można podzielić na zachowawcze i chirurgiczne. W przypadku drobnych kamieni niekiedy próbuje się nawodnić pacjenta i zalecić jedzenie pokarmów kwaśnych, pobudzających wydzielanie śliny, z nadzieją wypłukania kamieni. Często zaleca się leki z grupy NLPZ (niesteroidowych leków przeciwzapalnych), które łagodzą dolegliwości bólowe.
Niestety przedstawione powyżej opcje lecznicze często są niewystarczające i konieczna jest interwencja chirurgiczna, przeprowadzana przez lekarza otolaryngologa lub chirurga szczękowo-twarzowego. W przypadku obecności kamienia w przewodzie wyprowadzającym, wystarczające może być nacięcie przewodu i ewakuacja złogu. W przypadku kamicy nawracającej lub dotyczącej miąższu ślinianki konieczne jest usunięcie całego gruczołu.
Na popularności zyskują inne nieinwazyjne lub mniej inwazyjne metody leczenia, wśród których należy wymienić ESWL i endoskopowe usuwanie kamieni – sialoendoskopia. ESWL, czyli zewnątrzustrojowa litotrypsja polega na rozbijaniu za pomocą ultradźwięków większych kamieni na znacznie mniejsze, które mogą się samoistnie ewakuować.
W przypadku objawów sugerujących zakażenie bakteryjne stosuje się dodatkowo antybiotykoterapię.
