Świat dostał pierwszą szczepionkę przeciwko gorączce krwotocznej Ebola, a w Afryce – i nie tylko – dzieci zabijał wirus odry. Kończący się rok przyniósł wiele dowodów, że zdrowie i medycyna stają się coraz bardziej powiązane z najnowocześniejszymi technologiami, ale na końcu i tak wszystko zależy od zdrowego, nomen omen, rozsądku.
Fot. Darko Stojanovic/Pixabay
W ostatnich tygodniach mijającego roku Unia Europejska i Stany Zjednoczone dopuściły do obrotu pierwszą szczepionkę przeciwko EVB, której skuteczność została wcześniej potwierdzona podczas epidemii w Demokratycznej Republice Konga. Świat medyczny nie ma wątpliwości – to przełom w walce ze śmiercionośnym wirusem. Niestety – tylko jednym z wielu, które coraz mocniej straszą kraje Starego Kontynentu i Ameryki Północnej. To bezpośredni skutek ocieplania się klimatu, więc w laboratoriach trwa wyścig z czasem, bo groźne wirusy, przenoszone przez owady występujące jeszcze niedawno wyłącznie w strefach tropikalnej i subtropikalnej, wędrują coraz dalej na północ. Świat nauki nie ma wątpliwości: opracowywanie szczepionek tradycyjnymi metodami trwa zbyt długo. W czerwcu w czasopiśmie "Vaccines" opublikowano wyniki badań naukowców z Indian Institute of Science w Indiach i Icahn School of Medicine w Mount Sinai w Nowym Jorku, którzy proponują nowe sposoby pracy nad szczepionkami, oparte o analizę globalnych danych na temat chorób zakaźnych. Naukowcy proponują użycie modeli matematycznych w pracy nad szczepionkami, które miałyby zastąpić (lub przynajmniej uzupełnić) tradycyjne metody prób i błędów.
Zagrożenie tropikalnymi wirusami w krajach bogatej Północy to kwestia mniej lub bardziej odległej przyszłości. W 2019 roku świat – w tym kraje wysokorozwinięte – mierzyły się z dobrze znanymi chorobami zakaźnymi, co do których jeszcze niedawno istniała nadzieja, że zostaną całkowicie wyeliminowane. W 2020 roku Europa miała się stać kontynentem wolnym od wirusa odry, tymczasem kończący się rok był czasem nienotowanego od lat poziomu przypadków odry. Tylko na Ukrainie do początków listopada odnotowano niemal 57 tysięcy przypadków odry, w Kazachstanie (region europejski WHO) – ponad 10 tysięcy. W Polsce przez jedenaście miesięcy zanotowano niemal 1,5 tysiąca zachorowań. Kraje członkowskie WHO zaraportowały (do 5 listopada) ponad 413 tysięcy przypadków odry. Eksperci nie mają wątpliwości: choć bardziej medialne są doniesienia o lokalnych epidemiach EVB, to wirus odry stanowi, zwłaszcza w krajach rozwijających się, podstawowe zagrożenie zdrowotne. Odra – przypomina WHO – upośledza na wiele miesięcy, a nawet lat, układ immunologiczny, przez co organizm staje się podatny na kolejne, często wyniszczające, choroby. Mocnym akcentem kończącego się roku ekspansji wirusa odry była epidemia na Samoa, spowodowana przez załamanie programu szczepień ochronnych. Nic dziwnego, że WHO oraz inne organizacje międzynarodowe – w tym Komisja Europejska – edukację w obszarze szczepień ochronnych traktują jako jeden z priorytetów zdrowia publicznego.
Priorytetem była, jest i w najbliższych latach będzie (Komisja Europejska coraz głośniej mówi o unijnym Cancer Planie) onkologia. Zagrożenia związane z chorobami onkologicznymi dotyczą coraz większej liczby osób, kluczową kwestią jest więc (obok profilaktyki pierwotnej) jak najwcześniejsze stwierdzenie choroby. Naukowcom z Johns Hopkins Medicine udało się opracować algorytm, który może pomóc w odkryciu jednego z najgorzej rokujących nowotworów – raka trzustki – w jego wczesnym stadium. Algorytm Felix ma zostać tak zaprogramowany, by rozumiał, w jaki sposób zdrowa tkanka trzustki różni się od guzów lub innych nieprawidłowości. Według autorów algorytmu już w tej chwili wykazuje on wyższą dokładność w wykrywaniu guzów w skanach TK. Algorytm miałby analizować wyniki rutynowo wykonywanych badań.
Z kolei naukowcy z University of Nottingham zaprezentowali badanie krwi, które – w zamyśle – może wykryć raka piersi do pięciu lat przed pojawieniem się objawów. Test szuka przeciwciał produkowanych przez organizm w odpowiedzi na komórki rakowe i może być dostępny na rynku za kilka lat.
Czy nauka pokona barierę krew-mózg, która chroni centralny układ nerwowy przed patogenami, ale jest też przeszkodą w leczeniu np. guzów nowotworowych mózgu? Lekarzom z Massachusetts General Hospital udało się udowodnić, że fale dźwiękowe z ukierunkowanego ultradźwięku są w stanie wytworzyć „lukę”, przez którą można podać konieczne leki.
Rok 2019 to również kolejne kroki w kierunku rozwoju terapii genowych. W maju w USA ogłoszono dopuszczenie na rynek pierwszej terapii genowej do leczenia rdzeniowego zaniku mięśni – w tej chwili mogą z niej korzystać dzieci do 24 miesięcy. Terapia genowa w SMA opiera się na podaniu do komórek ciała dodatkowej sekwencji DNA kodującej gen SMN1, którego brakuje chorym. Sekwencja jest dostarczana za pomocą specjalnie spreparowanego wirusa z rodziny AAV9. Pojedyncze podanie terapii genowej powinno wystarczyć na całe życie pacjenta. Terapia genowa ma być dopuszczona w Europie wiosną 2020 roku, na razie skorzystać z niej mogły dzieci uczestniczące w badaniach klinicznych. Są też pierwsze komercyjne – dzięki crowfundingowi – wyjazdy do USA z krajów UE. Z Polski na początku stycznia na leczenie wyjedzie półroczny Alex. Zbiórka na jego rzecz (ponad 9 mln zł) zakończyła się sukcesem w Wigilię. Czy w 2020 roku szansę dostaną kolejne dzieci, zbierające fundusze w Internecie? Który kraj w Europie pierwszy zdecyduje się na refundowanie – i na jakich warunkach – terapii genowej w SMA?
Naukowcy, lekarze, przedstawiciele pacjentów, ale też ubezpieczyciele i krajowe instytucje finansujące opiekę zdrowotną nie mają wątpliwości, że terapie oparte na inżynierii genetycznej będą mieć coraz większe znaczenie w medycynie. Postęp, jaki dokonał się w tym obszarze przez ostatnich dziesięć lat, śmiało można nazwać rewolucyjnym. Co więcej, z tej rewolucji, z niewielkim tylko opóźnieniem, mają szansę korzystać również polscy pacjenci. Terapia CAR-T, ratunek dla pacjentów z białaczką, została zatwierdzona w USA w 2017 roku. W listopadzie 2019 roku spersonalizowana terapia CAR-T została po podana pierwszemu polskiemu pacjentowi w Klinice Hematologii i Transplantacji Szpiku Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu.
Technologie pędzą do przodu również w salach operacyjnych: coraz szersze zastosowanie w operacjach mają wyroby z drukarek 3D (zaledwie kilka lat temu była to w obszarze medycznym nowinka, ciekawostka). W 2019 roku wydarzeniem w tym obszarze było zaprezentowanie przez zespół naukowców z Izraela pierwszego w świecie serca z drukarki 3D z ludzką tkanką, naczyniami krwionośnymi i komorami. W różnych ośrodkach naukowych na świecie trwają prace nad technologiami, które umożliwią tworzenie tą drogą narządów, które można będzie wszczepiać chorym, jeśli zabraknie dla nich narządów od dawców.
Nową jakość w salach operacyjnych może zapewnić też zaprezentowany jesienią w USA system MediView XR, będący kompleksową platformą nawigacji chirurgicznej, którą twórcy nazwali „mini GPS” po ciele pacjenta.
Rok 2019 przyniósł też nadzieję w innych obszarach medycyny: pod koniec października laboratorium badawcze Biogen (firma jest producentem nusinersenu, pierwszego leku na rdzeniowy zanik mięśni) ogłosiło, że będzie ubiegać się o zgodę FDA na lek zwalczający chorobę Alzheimera. Kilka miesięcy wcześniej wydawało się, że prace nad lekiem zostaną spowolnione lub wręcz wstrzymane, jednak analiza danych ponad 2 tysięcy pacjentów, poddanych osiemnastomiesięcznej kuracji pozwoliła stwierdzić, że produkt Biogenu ma szansę zmniejszyć tempo i zakres pogarszania funkcji poznawczych u chorych.
Niekwestionowany postęp medycyny w niemal każdym obszarze, nadzieje na przełomowe terapie w chorobach rzadkich i takich, które dotykają milionów pacjentów na całym świecie, przekraczanie granic ciała i genomu… I konieczność szukania dowodów, że „białe jest białe”, a szczepienia nie zabijają, tylko chronią przed chorobami, nierzadko prowadzącymi do śmierci. Taki był rok 2019 i wszystko wskazuje, że taki będzie też następny.
