Mutacje genu BRCA1 i BRCA2 – uwarunkowany genetycznie rak piersi, jajnika, gruczołu krokowego i trzustki

Niektóre nowotwory złośliwe są związane z mutacjami w określonych genach. Wiadomo, że mutacje BRCA1 i BRCA2 zwiększają ryzyko zachorowania na raka piersi, jajnika, gruczołu krokowego i trzustki. Obecnie można wykonać badanie genetyczne pozwalające stwierdzić, czy u danej osoby występuje dana mutacja. O zasadności wykonania takiego badania należy porozmawiać z lekarzem genetykiem. Badanie takie wystarczy wykonać raz w życiu

Nowotwory złośliwe uwarunkowane genetycznie – rak piersi, jajnika, gruczołu krokowego i trzustki

Większość przypadków raka piersi, jajnika, gruczołu krokowego i trzustki występuje sporadycznie, czyli u osób, u których NIE zidentyfikowano występowania genów, o których wiadomo, że mogą się przyczyniać do rozwoju tych chorób. Zwykle w takich przypadkach rozwój raka jest wynikiem splotu okoliczności, czyli występowania u danej osoby kilku czynników ryzyka, które mogą być trudne do określenia. Jeśli jednak u danej osoby lub w rodzinie występował wcześniej rak piersi, jajnika, gruczołu krokowego lub trzustki, to może występować u niej skłonność genetyczna.

Dziedziczny rak – badania

Towarzystwa naukowe pracują nad kryteriami, aby określić, u kogo należy wykonywać badania genetyczne w kierunku mutacji mających związek z występowaniem nowotworów złośliwych. Kryteria te opierają się na występowaniu raka w wywiadzie osobistym (czyli wcześniej u danej osoby) lub rodzinnym, rodzaju raka, wieku zachorowania oraz pochodzeniu. Bierze się także pod uwagę, czy wynik badania genetycznego zmieni coś w postepowaniu profilaktycznym, czyli czy wiadomość o mutacji pozwoli na wcześniejsze wykrycie raka lub podjęcie działań zapobiegawczych, aby nie doszło do zachorowania.

Badanie genetyczne może określić, czy doszło do odziedziczenia nieprawidłowego genu, o którym wiadomo, że zwiększa ryzyko zachorowania na raka piersi, jajnika, gruczołu krokowego lub trzustki. U większości osób kierowanych na badania genetyczne bada się nieprawidłowości w kilku genach, o których wiadomo, że są związane z dziedzicznym rakiem.

Bardzo istotne jest skorzystanie z poradnictwa genetycznego zarówno przed badaniem, jak i po badaniu. Interpretacja wyniku badania może być trudna, dlatego wykonywanie badań na własną rękę bez konsultacji wyników z lekarzem może spowodować tylko niepotrzebny stres. Lekarz nie tylko zinterpretuje wynik i w przypadku dodatniego wyniku (obecności mutacji) określi ewentualne ryzyko zachorowania, ale zaproponuje także postępowanie, które może je zmniejszyć (i to znacznie!). Należy jednak pamiętać, że większość osób chorych na raka lub u których w rodzinie występował rak nie ma mutacji genetycznych, a także, że nie każdy, kto odziedziczył mutację genu, zachoruje na raka.

Rak uwarunkowany genetycznie – rodzaje mutacji

W komórkach organizmu może dojść do dwóch rodzajów mutacji genetycznych:

• mutacji germinalnych, czyli mutacji, które są dziedziczone lub dochodzi do nich w rozwoju płodowym – człowiek rodzi się już z obecnością tych mutacji
• mutacji somatycznych, czyli mutacji, które powstają w ciągu życia pacjenta i nie mają nic wspólnego z dziedziczeniem.

W przypadku raków uwarunkowanych genetycznie, mutacja jest obecna już w komórce jajowej matki lub plemniku ojca i jest przekazywana z rodzica na dziecko w momencie poczęcia. Zwykle mutacje germinalne są obecne w każdej komórce ciała. Z tego powodu badania w kierunku tych mutacji można wykonywać z próbki krwi, śliny lub wymazu z policzka.

Rak dziedziczny – ryzyko zachorowania

Osoby, u których występuje mutacja germinalna, mogą być narażone na zwiększone ryzyko wystąpienia różnych rodzajów nowotworów złośliwych w ciągu życia. Korzystne dla tych osób może być częstsze niż w populacji ogólnej wykonywanie badań w celu wykrycia raka na wcześniejszym i bardziej uleczalnym etapie lub podjęcie innych interwencji medycznych, takich jak np. profilaktyczna (zapobiegawcza) operacja w celu zmniejszenia ryzyka zachorowania na raka.

Mutacja BRCA1 i BRCA2 – ryzyko zachorowania na raka

Wiadomo, że mutacje BRCA1 i BRCA2 zwiększają ryzyko zachorowania na raka piersi, jajnika, gruczołu krokowego i trzustki. Istnieją także warianty w innych genach, które wiążą się ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka (na przykład ATM, CHEK2 i PALB2), jednak mają one mniejsze znaczenie.

U kobiet z mutacją BRCA1 ryzyko zachorowania na raka piersi w ciągu całego życia, wynosi około 57–72%, a dla kobiet z mutacją BRCA2 – około 45–69%. Ryzyko zachorowania na raka jajnika w ciągu całego życia wynosi około 39–59% dla kobiet z mutacją BRCA1 i około 11–20% dla kobiet z mutacją BRCA2, choć ryzyko zachorowania na raka jajnika przed 40. rokiem życia jest małe.

Mutacje BRCA1 i BRCA2 zwiększają także ryzyko zachorowania na raka piersi u mężczyzn. Dla populacji ogólnej mężczyzn ryzyko zachorowania na raka piersi jest bardzo małe, wynosi około 0,1%. U mężczyzn nosicieli mutacji BRCA2 ryzyko zachorowania na raka piersi w ciągu życia wynosi około 2–7%, natomiast u nosicieli mutacji BRCA1 około 0,4–1%.

Badania pokazują, że ryzyko zachorowania na raka trzustki w ciągu życia wynosi około 1–3% dla nosicieli mutacji BRCA1 oraz około 2–5% dla nosicieli mutacji BRCA2.

Ryzyko zachorowania na raka gruczołu krokowego szacuje się na 15–20% dla nosicieli BRCA1 oraz 30–40% dla nosicieli BRCA2.

Badanie w kierunku mutacji BRCA1 i BRCA2 – przygotowanie

Przed wykonaniem badania genetycznego bardzo ważna jest konsultacja z lekarzem. Lekarz pomoże oszacować i zrozumieć poziom ryzyka zachorowania na raka i czy badanie genetyczne będzie miało potencjalnie korzystny wpływ na pacjenta i rodzinę. Podczas wizyty lekarz zapyta o choroby nowotworowe w rodzinie i omówi z pacjentem opcje badań genetycznych, ryzyko, korzyści i ograniczenia związane z badaniem, jakie mogą być wyniki, zalecenia dotyczące badań przesiewowych w kierunku raka i redukcji ewentualnego ryzyka.

Badanie w kierunku mutacji BRCA1 i BRCA2 – przebieg badania

Do badania w kierunku mutacji BRCA1 i BRCA2 potrzebna jest próbka krwi żylnej. Jest ona pobierana tak jak do innych badań krwi, zwykle w zgięciu łokciowym. Badanie to nie wymaga specjalnego przygotowania, nie trzeba być na czczo. Badanie w kierunku mutacji BRCA1 i BRCA2 wystarczy wykonać raz w życiu, niezależnie od wieku.

Badanie BRCA1 i BRCA2 na NFZ

Na badania genetyczne w kierunku mutacji BRCA1 i BRCA2 kieruje lekarz genetyk. Do poradni genetycznej skierowanie można dostać od swojego lekarza rodzinnego. Badania genetyczne wykonuje się u osób z potencjalnie największym ryzykiem wykrycia mutacji BRCA1 i BRCA2, czyli osób chorych na raka piersi lub jajnika. Dopiero w dalszej kolejności bada się krewne osób chorych, które w momencie badania nie mają objawów choroby (są zdrowe). W uproszczeniu, jeśli ktoś w rodzinie choruje na raka piersi lub jajnika, najpierw należy przebadać tę osobę, a dopiero później, w przypadku potwierdzenia występowania mutacji, krewne. Jeśli jest to niemożliwe (np. osoba chorująca na raka nie żyje lub nie wyraża zgody na badanie), wówczas można zbadać krewną.

W przypadku raka jajnika badania genetyczne wykonuje się u wszystkich chorych kobiet (podobnie jest w przypadku raka jajowodu i pierwotnego raka otrzewnej).

W przypadku raka piersi badania genetyczne wykonuje się zwykle:

• u osób z rozpoznanym tzw. potrójnie ujemnym raku piersi (tzn. takim, w którego przypadku nie stwierdzono receptorów estrogenowych, progesteronowych ani receptorów naskórkowego czynnika wzrostu HER2)
• u osób, które chorowały na obustronnego raka piersi lub raka piersi i jajnika
• u osób, które zachorowały na raka piersi przed 40. rż.
• u mężczyzn chorych na raka piersi.

BRCA1 i BRCA2 – interpretacja wyników

Jeśli wynik testu jest dodatni, czyli stwierdzono mutację, nie należy popadać w panikę. Nie każda mutacja jest groźna dla zdrowia i związana z występowaniem raka! Wiadomość, że jest się nosicielem mutacji, może być bardzo stresująca i budzić lęk. Należy pamiętać, że istnieją sposoby, aby zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka lub wcześnie go wykryć. Dlatego też bardzo ważne jest omówienie wyników z lekarzem. Lekarz wytłumaczy, co dana mutacja oznacza w przypadku konkretnego pacjenta i omówi z nim możliwości dalszego postępowania.

W przypadku dodatniego wyniku, czyli wykrycia mutacji, należy poinformować o tym krewnych. Może to mieć wpływ na ich zdrowie, a niektórzy dorośli członkowie rodziny również mogą chcieć się przebadać.

Co zrobić, aby zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka u osób z mutacją BRCA1 i BRCA2?

Możliwości zmniejszenia ryzyka zachorowania na raka lub zwiększenia szans na szybkie wykrycie i leczenie raka dla kobiet z mutacją BRCA1 i BRCA2:

1. Rozważenie wykonywania dodatkowych badania przesiewowych w kierunku raka piersi i jajnika, w zależności od zaleceń lekarza. Takie postępowanie nie chroni przed zachorowaniem, ale zwiększa szanse na wczesne wykrycie raka, kiedy jest on łatwiejszy do wyleczenia. Do badań tych należą:
• samobadanie piersi – co miesiąc od 18. rż.
• badanie palpacyjne, czyli dotykaniem piersi przez lekarza – co 6 miesięcy od 20.–25. rż.
• badanie ultrasonograficzne (USG) piersi – co 12 miesięcy od 25. rż. (u pacjentek powyżej 30. rż., które wykonują mammografię, odstęp między mammografią a USG powinien wynosić 6 mies.)
• badanie mammograficzne – raz w roku od 35. rż.
• rezonans magnetyczny piersi – raz w roku od 25. rż.
• przezpochwowe USG – raz w roku od 30.–35. rż.
• oznaczenie stężenia antygenu nowotworowego 125 (CA125) – raz w roku od 30.–35. rż.
2. Poddanie się profilaktycznej operacji usunięcia jajników. Aby maksymalnie zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka jajnika, część ekspertów zaleca usunięcie jajników:
• jak najwcześniej po zakończeniu prokreacji (jeśli kobieta chce mieć dzieci)
• w wieku od 35 do 40 lat w przypadku wariantu BRCA1 lub w wieku od 40 do 45 lat w przypadku wariantu BRCA2.
  Profilaktyczne usunięcie jajników zmniejsza ryzyko wystąpienia raka jajnika o ok. 70%, ale ma również wpływ na zmniejszenie ryzyka raka piersi.
3. Profilaktyczne usunięcie piersi (aby zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka piersi), w zależności od ryzyka i preferencji. Obustronna mastektomia pozwala zredukować ryzyko wystąpienia raka piersi w ciągu całego życia o ponad 90%. W Polsce możliwe jest wykonanie obustronnej mastektomii z jednoczesną rekonstrukcją.
4. Przyjmowanie leków zmniejszających ryzyko zachorowania na raka.

Możliwości obniżenia ryzyka zachorowania na raka lub zwiększenia szans na szybkie wykrycie i leczenie raka dla mężczyzn z mutacją BRCA1 i BRCA2:

1. Rozważenie wykonywania badań przesiewowych w kierunku raka prostaty, w zależności od zaleceń lekarza.
2. Chociaż jest to znacznie rzadsze, mężczyźni również mogą zachorować na raka piersi, a mutacje BRCA1 i BRCA2 zwiększają to ryzyko. Dlatego mężczyznom z wykrytą mutacją BRCA1 lub BRCA2 zaleca się regularne badanie piersi pod kątem zmian – samobadanie piersi co 6 miesięcy oraz raz w roku u lekarza. Lekarz może także rozważyć skierowanie pacjenta na mammografię raz w roku, zwłaszcza mężczyzn z mutacją BRCA2, od wieku 50 lat lub 10 lat wcześniej niż pacjent osiągnie wiek, w którym rozpoznano raka piersi u jego krewnego.

W zależności od wieku i sytuacji pacjenta oraz zaleceń lekarza można połączyć kilka z tych opcji. Należy pamiętać, że o optymalnym sposobie postępowania należy porozmawiać z lekarzem, dlatego że każda decyzja niesie ze sobą korzyści i ewentualne straty.

Polecamy wideo: Kiedy warto wykonać badania na nosicielstwo mutacji BRCA1 i BRCA2? - odpowiada lek. Dorota Nowakowska, kierownik Poradni Genetycznej Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie