×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Rodzaje termometrów lekarskich i ich cechy

Adam Chabiński

Termometr obok stetoskopu i szpatułki jest najczęściej wykorzystywanym narzędziem w badaniu przedmiotowym pacjentów podejrzanych o zakażenie. Właściwy (miarodajny) pomiar temperatury ciała powtarzany w czasie jest niezbędny w celu wykreślenia toru gorączki – ważnego elementu wykorzystywanego w diagnostyce różnicowej. Pomimo tego, iż powszechne jest przekonanie o prostocie badania, brak znajomości właściwości sprzętu wykorzystywanego do pomiaru oraz nieumiejętne jego przeprowadzenie może rzutować na otrzymany wynik, a tym samym dalsze postępowanie diagnostyczno-terapeutyczne.


Fot. pixabay.com

Wprowadzenie

Za regulację temperatury ludzkiego ciała odpowiedzialne jest podwzgórze (hypothalamus), które wyczuwa zmiany temperatury w krwiobiegu. Temperaturę wewnętrzną ciała określa się jako „złoty standard” i można ją mierzyć, umieszczając sondę termiczną w przełyku, tętnicy płucnej, nosogardzieli lub pęcherzu. Jednakże pomiarów tych dokonuje się jedynie w celach badawczych lub na potrzeby intensywnej opieki medycznej.

Podczas rutynowych czynności lekarskich stosuje się mniej inwazyjne metody pomiaru temperatury, wykorzystując do tego celu inne części ciała chorych. Niestety, te sposoby pomiaru są obarczone określonym marginesem błędu i zapewniają jedynie szacunkowe odczyty temperatury. W naturalnych jamach ludzkiego ciała znajdują się miejsca, które umożliwiają stosunkowo dokładne pomiary temperatury wewnętrznej ciała. Są to:

  • jama ustna (mieszek podjęzykowy u nasady języka),
  • dół pachowy,
  • odbyt,
  • przewód słuchowy (w szczególności błona bębenkowa).

Oprócz ww. miejsc do pomiaru temperatury wykorzystuje się również czoło (w przypadku stosowania termometrów bezdotykowych i zmiennofazowych). Wybór miejsc pomiaru zależy od kilku czynników: warunków klinicznych, dostępnych urządzeń i różnic kulturowych.
Ze względów klinicznych rozpoznanie zarówno podwyższenia temperatury wewnętrznej ciała (gorączka) będącego efektem odpowiedzi immunologicznej na zakażenie, jak i obniżenia temperatury poniżej normalnego zakresu zmian (hipotermia) są równie istotne. Prawidłowa temperatura ciała zależy od kilku czynników:

  • wieku (u osób starszych może być o 0,5 °C niższa),
  • pory dnia (po południu może wzrosnąć nawet o 0,5 °C),
  • przyjmowanych leków (np. neuroleptyki i kuracja hormonalna stosowana w leczeniu nieprawidłowej czynności tarczycy),
  • płci (u kobiet podczas jajeczkowania temperatura ciała rośnie),
  • wysiłek fizyczny poprzedzający pomiar.

Zwykło się uważać, że 37°C jest temperaturą prawidłową (na podstawie 25 000 odczytów za pomocą termometru rtęciowego przeprowadzonych przez Wunderlicha). W rzeczywistości jednak temperatura prawidłowa nie jest jedną wartością, lecz przedziałem. Bodaj najbardziej kompleksowe zestawienie prawidłowej temperatury ciała w różnych jego miejscach opublikowano w Scandinavian Journal of Caring Science w 2002 roku. Z niniejszej publikacji wynika, że u zdrowych dorosłych przedziały temperatury w zależności od miejsca pomiaru wynosiły:

  • 33,2–38,2°C – jama ustna,
  • 34,4–37,8°C – odbyt,
  • 35,4–37,8°C – błona bębenkowa,
  • 35,5–37,0°C – dół pachowy.

Natomiast u zdrowych dzieci temperatura wahała się następująco:

  • 36,6–38,0°C – odbyt,
  • 35,6–37,7°C – błona bębenkowa,
  • 35,6–37,2°C – dół pachowy,
  • 35,6–37,9°C – czoło.

Dokładny pomiar gorączki u danego pacjenta można zoptymalizować, znając jego temperaturę prawidłową. Aby pomiary temperatury były obarczone jak najmniejszym błędem, należy przeprowadzać odczyty w tym samym miejscu i za pomocą tego samego urządzenia. Zwykle u pacjentów hospitalizowanych regularnie sprawdza się temperaturę, aby podjąć odpowiednie decyzje w sprawie leczenia chorych. Nagłe wystąpienie gorączki może wskazywać na rozwój zakażenia (w tym szpitalnego) i powinno pociągnąć odpowiednie dalsze postępowanie diagnostyczno-terapeutyczne.

Okruchy historii

Pomiar temperatury ludzkiego ciała gra poczesną rolę w medycynie od prawie 150 lat. W 1868 roku niemiecki lekarz Carl Wunderlich wydał pracę naukową, w której zamieścił badania dotyczące temperatury ludzkiego ciała w odniesieniu do chorób. Dzieło to do dziś ma niekwestionowane znaczenie dla współczesnej medycyny. Rok wcześniej brytyjski lekarz Thomas Allbutt opracował pierwszy praktyczny termometr lekarski. Z biegiem lat i rozwojem technologii pojawiły się kolejne urządzenia do pomiaru temperatury ludzkiego ciała: termometr douszny, zmiennofazowy (ciekłokrystaliczny), dotykowy elektroniczny i bezdotykowy (na podczerwień). Wszystkie wspomniane rodzaje urządzeń znalazły zastosowanie w medycynie jako termometry lekarskie. Każda wymieniona konstrukcja ma swoje zalety, wady i ograniczenia. Spróbujmy zatem przyjrzeć się poszczególnym termometrom i ich zastosowaniom w praktyce lekarskiej.

Rodzaje termometrów

Termometr cieczowy


Fot. 1. Termometr lekarski (cieczowy). Fot. Creative Commons BY-SA 3.0

Najstarszą konstrukcją termometru używaną w medycynie jest termometr cieczowy, zwany również maksymalnym. Szczególnym przypadkiem takiego urządzenia jest wycofany z obrotu w kwietniu 2009 roku w krajach Unii Europejskiej termometr rtęciowy, w którym rtęć zastąpiono mniej toksycznym od oparów rtęci galinstanem (eutektycznym stopem galu, indu i cyny). W przeciwieństwie do rtęci stop galu zwilża ścianki szklanych kapilar, utrudniając prawidłowy odczyt, więc pokrywa się je od wewnątrz tlenkiem galu, co umożliwia prawidłowe działanie termometru. Cechy ujemne termometrów galowych to stosunkowo długi czas pomiaru wahający się od 4 (jama ustna) do 10 minut (dół pachowy), trudność stosowania typu termometrów do pomiaru temperatury u małych dzieci i pacjentów niewspółpracujących oraz czynność przygotowawcza konieczna do wykonania następnego pomiaru, czyli popularne „strzepywanie” przyrządu. Proces przygotowania takiego termometru do kolejnego pomiaru przebiega w ten sam sposób, jak w przypadku termometrów rtęciowych, ale wymaga większej energiczności ruchów.
Dokładność pomiaru temperatury ciała za pomocą termometru cieczowego wynosi ±0,1°C, natomiast zakres od 35,0 do 42,0°C. Termometr cieczowy nie wymaga ani zasilania, ani kalibracji, co zapewnia eksploatację bez dodatkowych kosztów. Dzięki szklanej obudowie sprzęt jest antyalergiczny, higieniczny oraz łatwy w czyszczeniu i dezynfekcji. Niestety, minusem tradycyjnych termometrów jest ich podatność na uszkodzenia mechaniczne (stłuczenie szklanej obudowy).

Termometr zmiennofazowy (ciekłokrystaliczny, chemiczny)


Fot. 2. Termometry zmiennofazowe (jednorazowe): NexTEMP (Medical Indications) i TempaDOT (3M). Fot. Medical Indications, 3M

Termometr zmiennofazowy jest przyrządem z tworzywa sztucznego, w którym w jednakowych odstępach wytłoczono zagłębienia. W każdym z nich umieszczono mieszaninę substancji (nierzadko organiczną), która w zależności od temperatury zmienia kolor. Aby umożliwić odczyt temperatury i zapobiec kontaktowi termoczułej substancji z otoczeniem, zagłębienia w tego rodzaju termometrze pokryto przezroczystym polimerem. Za pośrednictwem tego rodzaju termometru dokonuje się pomiarów temperatury czoła, pod pachą lub w ustach.
Ze względu na określoną temperaturę topnienia substancji w tego typu termometrach przyrządy te należy przechowywać w temperaturze poniżej 35°C. Jeśli jednak termometry te były poddane działaniu wyższej temperatury, należy umieścić je najpierw w zamrażarce, a następnie (dobę przed pomiarem) pozostawić w temperaturze pokojowej. Zwykle tego typu konstrukcje są termometrami jednorazowymi i mają postać paska. Oprócz zmiennofazowych termometrów jednorazowych w zastosowaniach klinicznych stosuje się, aczkolwiek rzadko, również przyrządy wielorazowego użytku (w stosunku do jednego pacjenta). W ich przypadku za pomiar temperatury odpowiadają cholesteryczne ciekłe kryształy, które w zależności od stężenia w różnej temperaturze przyjmują odmienne zabarwienie. Zmiany koloru są odwracalne – powtórne użycie zmiennofazowego termometru wielorazowego użytku może nastąpić po około minucie po poprzednim odczycie. Czas pomiaru tego typu przyrządem wynosi 1 minutę lub 3 minuty odpowiednio dla jamy ustnej i dołu pachowego. Dopuszczalny błąd pomiaru temperatury za pomocą zmiennofazowego termometru wielorazowego wynosi +0,1°C i –0,2°C. Natomiast w przypadku termometrów jednorazowych błąd pomiaru wynosi ± 0,1°C dla przedziału temperatur 37–39°C i ± 0,2°C poza tym zakresem, lecz w przedziale 35,8–40,4°C.
Termometry zmiennofazowe wielokrotnego użytku i większość termometrów zmiennofazowych jednorazowych przeznaczone są do pomiaru temperatury pod pachą i w jamie ustnej (chemicznych termometrów rektalnych nie produkuje się). Niektórych zaś termometrów należących do tej kategorii przyrządów – ze względu na stosunkowo małą czułość – używa się w pierwszym rzucie do pomiaru temperatury czoła.
Ze względu na to, iż tego typu termometry nie wymagają zasilania nie są one podatne na wpływ pola elektromagnetycznego pochodzącego z medycznej aparatury diagnostycznej. Wśród termometrów chemicznych można wyróżnić konstrukcje, których żywotność wynosi około 5 lat (po upływie tego czasu nie powinno się ich używać). Dzięki temu mogą one być przechowywane w ekstremalnych temperaturach, a w ciągu krótkiego czasu osiągają gotowość do pomiaru w szerokim spektrum warunków klinicznych. Inne zaś modele urządzeń wymagają „wyzerowania termicznego”, gdy temperatura ich przechowywania przekracza 35°C.

Elektroniczny termometr dotykowy


Fot. 3. Elektroniczny termometr dotykowy. Fot. Beurer

W elektronicznych termometrach dotykowych elementem odpowiedzialnym za pomiar temperatury jest układ elektroniczny zwany termistorem, którego oporność elektryczna zmienia się wraz z temperaturą. Zmiany rezystancji termistora są odpowiednio konwertowane i wyświetlane jako odczyt na ekranie przyrządu.
Niektóre elektroniczne termometry dotykowe służą do ciągłego pomiaru temperatury wewnętrznej ciała. W takim przypadku są to wolno stojące urządzenia i wykorzystuje się je na oddziałach intensywnej opieki medycznej. Tego typu aparatura dokonuje pomiarów temperatury w kilku miejscach ciała pacjenta jednocześnie, a zakres pomiaru wynosi od 25 do 45°C. Taki przedział temperatur jest niezwykle istotny w przypadku zarówno hipo-, jak i hipertermii pacjenta. Dokładność pomiaru urządzeń tego typu wynosi +0,1°C.
Wraz z rozwojem elektroniki nastąpiło zmniejszenie gabarytów elektronicznych termometrów dotykowych, które stały się poręczniejsze i bardziej zwarte. Obecnie ich wielkość można porównać do rozmiarów telefonu komórkowego, a nawet długopisu. Większość konstrukcji jest przeznaczona do pomiaru temperatury w jamie ustnej, w dole pachowym lub w odbycie. Czas pomiaru waha się od 10 do 15 sekund. Niektóre termometry działają w trybie przewidywania polegającym na szacunkowym pomiarze temperatury w momencie, gdy zostanie osiągnięta równowaga termiczna tkanek otaczających końcówkę pomiarową. Tryb ten znacznie przyspiesza odczyt (do kilku sekund), choć dokładność tego typu pomiarów jest mniejsza niż w przypadku ciągłego pomiaru temperatury lub gdy odczeka się do momentu aż końcówka termometru przyjmie temperaturę okalającej ją tkanki.
Wadą tego typu konstrukcji jest podatność na pole elektromagnetyczne wytwarzane przez aparaturę medyczną i urządzenia telekomunikacyjne (telefony bezprzewodowe i komórkowe). Minusem elektronicznych termometrów dotykowych są również koszty związane z wymianą baterii.

Termometr bezdotykowy (na podczerwień)


Fot. 4a. Bezdotykowy termometr na podczerwień: Beurer FT55. Fot. Beurer


Fot. 4b. Bezdotykowy termometr na podczerwień: Beurer T90. Fot. Beurer

Do budowy termometrów bezdotykowych wykorzystano czujniki optyczne, będące przeważnie termostosami, które są w stanie wykrywać promieniowanie podczerwone emitowane przez gorące obiekty. Wielkość i spektrum promieniowania podczerwonego zależą od miejscowej temperatury, emisyjności, zjawiska filtrowania obecnego w elementach optycznych oraz temperatury czujnika. Sam sensor nie ma styku z ludzkim ciałem, tak więc odebrany sygnał jest konwertowany i wyświetlany jako odczyt temperatury.
Douszne termometry na podczerwień mierzą promieniowanie cieplne emitowane przez błonę bębenkową. Zakres pola pomiaru obejmuje struktury w przewodzie słuchowym, które zwykle mają temperaturę niższą od błony bębenkowej nawet o 18°C, natomiast układ elektroniczny termometru kompensuje tę różnicę. W niektórych modelach urządzeń stosuje się mechanizm „poprawki fizjologicznej”, który konwertuje pomiar na szacunkową temperaturę innych części ciała, jak np. jamy ustnej, odbytu czy pod pachą na bazie danych klinicznych producenta urządzenia. Istnieją również termometry wyposażone w tryb kalibracji, którego używa się w celu sprawdzania dokładności pomiaru i wyskalowania urządzenia. Większość dousznych termometrów na podczerwień mierzy temperaturę z mniejszą dokładnością niż pozostałe rodzaje urządzeń dotykowych. Wynosi ona ±0,2°C. Co więcej, dopuszcza się większy margines błędu, gdy temperatura otoczenia przekracza zakres temperatury pokojowej wynoszący 18–26°C.
Zarówno termometry czołowe na podczerwień, wielokrotnie próbkujące temperaturę przez pomiar szczytowych wartości temperatury tętnicy skroniowej, jak i termometry douszne dysponują oprogramowaniem, które w kilka sekund przewiduje temperaturę. Jednakże zastosowane algorytmy różnią się w zależności od producentów tych urządzeń i bazują na danych z badań klinicznych, co powoduje rozbieżności w pomiarach temperatury. Zaletą termometrów na podczerwień jest niewątpliwie krótki czas odczytu i dostępność miejsc, w których dokonuje się pomiaru. Choć bywają sytuacje, w których dostęp do ucha pacjenta może być utrudniony, np. u małych dzieci lub u pacjentów z urazami.
Kolejnym plusem dousznych termometrów na podczerwień jest możliwość wymiany jednorazowych osłon zamiast – jak to się dzieje w przypadku termometrów dotykowych – każdorazowe przemywanie końcówki termometru alkoholem. Jednakże pomiary dokonane za pomocą termometrów dousznych mogą być również obarczone błędem (fałszywe alarmy hipotermiczne lub niezdiagnozowana gorączka) z powodu niestosowania się personelu medycznego do zaleceń producenta (przewód słuchowy powinien być możliwie wyprostowany) lub zalegającą woskowiną zasłaniającą błonę bębenkową. W takich przypadkach producenci zalecają oczyszczanie przewodu słuchowego, lekkie naciągnięcie małżowiny usznej i skierowanie końcówki bezpośrednio na powierzchnię błony bębenkowej.
Podobnie jest w przypadku termometrów czołowych: odczyty temperatury czoła mogą być również niemiarodajne z powodu makijażu i kremów, występowania potliwości czy przysłonięcia czoła włosami. W celach zminimalizowania błędów odczytu zaleca się dokonywanie pomiaru na umytej, odtłuszczonej skórze czoła osoby, która powinna spędzić co najmniej 10 minut w pomieszczeniu o temperaturze pokojowej bez przeciągu, nie podjąwszy wcześniej wysiłku fizycznego.

Rodzaje termometrów - charakterystyka
Termometr cieczowy Termometr zmiennofazowy Elektroniczny termometr dotykowy Termometr bezdotykowy
Zakres temperatur 35,0–42,0°C 35,5–40,4°C 25–45°C 32–42,5°C (tryb skroniowy)
0–100°C (tryb douszny)
Błąd odczytu ±0,1°C ±0,1°C–±0,2°C (t. jednorazowy) +0,1°C ±0,2°C
Czas odczytu 4–10 min 1–3 min 10–15 s 1–4 s
Miejsce odczytu jama ustna, dół pachowy, odbyt czoło, jama ustna, dół pachowy jama ustna, dół pachowy, odbyt czoło, różne obszary ciała, przewód słuchowy
Orientacyjna cena 6–16 zł 50 zł (t. jednorazowe w zbiorczych opakowaniach 100 szt.) od kilkudziesięciu złotych od kilkudziesięciu złotych
Eksploatacja sterylizacja gazikami nasączonymi alkoholem nd. wymiana jednorazowych nasadek i baterii, okresowa kalibracja wymiana baterii, okresowa kalibracja, sterylizacja końcówek gazikami nasączonymi alkoholem (w przypadku t. dousznego)
Zalety niska cena, niewielkie koszty eksploatacji niska cena, brak kosztów eksploatacji szybki pomiar błyskawiczny pomiar, dostępność do różnych obszarów ciała
Wady długi czas pomiaru, problemy z pomiarem u pacjentów niewspółpracujących niezbyt duża dokładność poza zakresem temperatur 35,8–40,4 °C podatność na pole elektromagnetyczne błędy pomiarowe spowodowane czynnikami zewnętrznymi oraz specyfiką przewodu słuchowego

Podsumowanie

Crawford, Hichs i Thompson dokonali porównania kosztów użytkowania różnego rodzaju termometrów w ciągu 10 lat w jednym z dużych szpitali w Wielkiej Brytanii. Okazało się, że najtańszymi w eksploatacji są termometry tradycyjne. Nie wymagają bowiem kalibracji, napraw, wymiany nasadek higienicznych. Jedynym kosztem związanym z użytkowaniem tego typu przyrządów są wydatki na sterylizację (alkohol i gaziki).
Na drugim miejscu uplasowały się elektroniczne termometry dotykowe. Do kosztów eksploatacyjnych w tym wypadku należy doliczyć okresową wymianę baterii. W tym miejscu warto również przypomnieć, że większość popularnych termometrów elektronicznych ma końcówkę niklową, co w przypadku osób uczulonych na związki tego metalu może być niebezpieczne. W takim wypadku należy stosować tego typu termometry z końcówką pozłacaną lub skorzystać z termometru innego rodzaju.
Najdroższymi urządzeniami okazały się bezdotykowe termometry douszne, które są wielokrotnie droższe od tradycyjnych oraz wymagają wymiany baterii i nasadek oraz trzeba je okresowo kalibrować lub, w przypadku uszkodzenia, naprawiać.
Rzecz jasna, koszty związane z zakupem i eksploatacją nie są i nie mogą być jedynym kryterium doboru odpowiedniego termometru. Wybór urządzenia do pomiaru temperatury ciała chorego zależy od wielu różnych czynników, m.in.: łatwości użycia, opanowania zakażeń, środowiska (temperatura składowania, pole magnetyczne aparatury medycznej, odporności i wytrzymałości termometru), dokładności pomiaru i specyfiki chorego.

Piśmiennictwo:

1. Latman N.S.: Clinical thermometry: possible causes and potential solutions to electronic, digital thermometer inaccuracies. Biomedical instrumentation & technology. 2003; 37(3): 190–196.
2. Crawford D.C., Hichs B., Thompson M.J.: Which thermometer? Factors influencing best choice for intermittent clinical temperature assessment. Journal of Medical Engineering & Technology 2006;30 (4): 199–211
3. Kistemaker j.A., Den Hartog E.A., Daanen H.A.M.: Reliability of an infrared forehead skin thermometer for core temperature measurements.Journal of Medical Engineering & Technology. 2006; (4):: 252–261
4. Ring E.F.J., McEvoy H., Jung A., Zuber J., Machin G.: New standards for devices used for the measurement of human body temperature. Journal of Medical Engineering & Technology 2010; 34(4): 249–253
5. Prentice D., Moreland J.: A Comparison of Infrared Ear Thermometry with Electronic Predictive Thermometry in a Geriatric Setting. Geriatric Nursing 20; 6:. 314–317
6. Figura B.: Termometry. [w:] http://www.wydawnictwoapteka.pl/files/UserFiles/File/maj-pdf/36-38.pdf (10.04.2015).

16.10.2018
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta