Złośliwe guzy powiek

dr n. med. Arkadiusz Pogrzebielski
Ośrodek Chirurgii Oka Prof. Zagórskiego w Krakowie
Oculus - Krakowskie Centrum Okulistyczne, Kraków
Scanmed, Szpital św. Rafała w Krakowie

Co to jest i jakie są przyczyny?

Guzy powiek to nowotwory skóry, które mogą mieć charakter zarówno łagodny, jak i złośliwy. Poniżej omówiono złośliwe guzy o charakterze niebarwnikowym oraz zmiany przedrakowe (czyli zmiany bezpośrednio zagrażające przemianą w nowotwór złośliwy). Zmianom barwnikowym skóry powiek, w tym czerniakowi, poświęcony jest osobny rozdział (zob. Zmiany barwnikowe powiek).

skóra

Ryc. 1. Skóra. 1 – ujście przewodu wyprowadzającego gruczołu potowego, 2 – przewód wyprowadzający gruczołu potowego, 3 – mieszek włosowy, 4 – gruczoły potowe (ekrynowe), 5 – głębokie sploty tętniczo-żylne, 6 – tkanka tłuszczowa, 7 – tkanka podskórna, 8 – skóra właściwa, 9 – ciało dotykowe, 10 – brodawki skórne, 11 – naskórek

Do złośliwych guzów powiek zalicza się raka podstawnokomórkowego (nowotwór wywodzący się z komórek warstwy podstawnej – najgłębszej warstwy naskórka; zob. Rak podstawnokomórkowy powiek) oraz raka kolczystokomórkowego (nowotwór wywodzący się z keratynocytów – komórek naskórka). Obydwie te odmiany raka określa się wspólnym mianem raka skóry niebędącego czerniakiem (non-melanoma skin cancer). Ponadto do złośliwych guzów powiek należą gruczolakorak gruczołu łojowego oraz mięsak Kaposiego.

Gruczolakorak gruczołu łojowego to wysoce złośliwy nowotwór wywodzący się z gruczołów Meiboma tarczki, gruczołów Zeissa przy mieszkach włosowych lub gruczołów łojowych w mięsku łzowym, między brwiami lub w skórze twarzy (zob. Budowa narządu wzroku).


Ryc. 2. Budowa powieki. 1 – mięsień dźwigacz powieki górnej, 2 – spojówka powiekowa, 3 – tarczka, 4 – gruczoł tarczkowy Meiboma, 5 – gruczoły rzęskowe (Molla), 6 – rzęsa, 7 – tkanka podskórna, 8 – skóra, 9 – mięsień okrężny oka, 10 – mieszek włosowy, 11 – gruczoły łojowe (Zeissa), 12 – kąt wewnętrzny oka, 13 – mięsko łzowe, 14 – szpara powiekowa, 15 – powieka dolna, 16 – kąt zewnętrzny oka, 17 – powieka górna

Mięsak Kaposiego to nowotwór złośliwy zbudowany z komórek pochodzących ze śródbłonka naczyń krwionośnych. Przyczyny rozwoju mięsaka Kaposiego nie są do końca poznane, ale wskazuje się na rolę zakażenia ludzkim wirusem herpes typu 8 (nazywany także wirusem mięsaka Kaposiego) w połączeniu z zaburzeniami odporności.

Zmiany przedrakowe niejednokrotnie poprzedzają rozwój raka kolczystokomórkowego. Należą do nich: rogowacenie słoneczne, rogowiak kolczystokomórkowy oraz choroba Bowena.

Do najważniejszych czynników ryzyka rozwoju nowotworów skóry zalicza się starszy wiek pacjenta, jasną karnację skóry, nadmierną ekspozycję na działanie promieniowania UV (oparzenia słoneczne, zwłaszcza w dzieciństwie, pęcherzowe oparzenia skóry), palenie tytoniu, przebyte leczenie za pomocą promieniowania jonizującego (naświetlanie), wystąpienie raka skóry w przeszłości, wrodzone lub nabyte upośledzenie odporności oraz narażenie na działanie związków arsenu.

Jak często występuje?

Najczęstszym złośliwym nowotworem skóry, w tym powiek, jest rak podstawnokomórkowy. Rak kolczystokomórkowy – drugi pod względem częstości występowania rak wywodzący się z naskórka – ogólnie występuje dużo rzadziej. Czerniak złośliwy stanowi tylko 5% nowotworów skóry, ale jest odpowiedzialny za 75% zgonów z ich powodu. Omówiony został przy zmianach barwnikowych skóry powiek (zob. Zmiany barwnikowe powiek).

Rak gruczołu łojowego jest czwartym pod względem częstości występowania nowotworem. Ogólnie rzecz ujmując, należy on do rzadko występujących nowotworów skóry. Wśród nowotworów powiek stanowi on 1,5–5%, a około 75% wszystkich przypadków raka gruczołu łojowego występuje w okolicy oczu. Występuje zwykle po 50. roku życia, ale może się pojawić także u młodszych chorych, częściej u kobiet (55–77%) i 2–3 razy częściej w powiece górnej niż w dolnej.

Przed pojawieniem się zespołu nabytego niedoboru odporności (Acquired Immune Deficiency Syndrome – AIDS) mięsak Kaposiego występował bardzo rzadko. W okresie epidemii tej choroby liczba zachorowań gwałtownie się zwiększyła (do 17,5/100 000/rok), ale po wprowadzeniu terapii antyretrowirusowej HAART znów się zmniejszyła do 2,2/100 000/rok.

Nie ma dokładnych statystyk dotyczących częstości występowania zmian przedrakowych.

Jak się objawia?

Jak już wspomniano, na złośliwy charakter guza skóry może wskazywać:

  • owrzodzenie, któremu towarzyszy:
    • krwawienie,
    • powstawanie krost,
    • wydobywanie się wydzieliny z guza,
  • nieregularne zabarwienie,
  • uniesienie brzegów przypominające wyglądem masę perłową,
  • obecność drobnych naczyń w obrębie guza,
  • uszkodzenie przez guz brzegu powieki,
  • utrata rzęs w okolicy guza.

Rak podstawnokomórkowy może występować jako perłowy, uniesiony, lity guz z wałowatym brzegiem i poszerzonymi drobnymi naczyniami krwionośnymi (teleangiektazjami) w jego obrębie, a niekiedy z towarzyszącym owrzodzeniem. Może również przyjmować postać włókniejącą, która z reguły wygląda jak delikatnie uniesiony, lity guz, którego brzegów nie można określić.

Rak kolczystokomórkowy najczęściej objawia się jako niegojące się owrzodzenie lub nieprawidłowy naciek/guzek skóry w obszarze narażonym na działanie promieniowania słonecznego. Może wyglądać jak guzek o twardych, wałowatych i brzegach (nie ma jednak perłowatego wyglądu) z głębokim owrzodzeniem lub jako guzek z przerosłymi zmianami na powierzchni.

Gruczolakorak gruczołu łojowego ma żółty kolor, który się wiąże z obecnością lipidów. Niejednokrotnie nowotwór ma charakter wieloogniskowy. W typowych przypadkach powoduje zatarcie granic ujść gruczołów Meiboma, zniszczenie mieszków włosowych rzęs lub utratę rzęs. Nowotwór rozwija się w obrębie tarczki (zob. Budowa narządu wzroku) i postępuje w kierunku naskórka. Niekiedy wykazuje tzw. wzrost pagetoidalny – zajmuje wówczas spojówkę powiekową lub gałkową (zob. Budowa narządu wzroku), co powoduje pojawienie się delikatnych brodawkowatych uniesień. Może to prowadzić nawet do zajęcia rogówki. W powiekach guz często przypomina guzy łagodne, a nawet może wyglądać jak gradówka (zob.) czy też przewlekłe zapalenie brzegów powiek. W przypadku nawracających zawsze w tym samym miejscu gradówek lub tuż obok należy podejrzewać raka gruczołu łojowego i wysłać wyciętą zmianę do badania histopatologicznego.

Mięsak Kaposiego objawia się w formie czerwonego guza skóry powieki lub spojówki, który przypomina ziarniniaka wokół ciała obcego albo naczyniaka jamistego (zob. Naczyniaki). Dzieli się go na 4 typy: epidemiczny mięsak Kaposiego związany z AIDS (postać najbardziej agresywna), mięsak Kaposiego u chorych z upośledzeniem odporności (po przeszczepach narządów lub w trakcie terapii immunospuresyjnej), klasyczny czy też sporadyczny mięsak Kaposiego (u chorych z basenu Morza Śródziemnego lub pochodzących z Europy Środkowej) oraz endemiczny (afrykański) mięsak Kaposiego.

Zmiany przedrakowe mogące prowadzić do rozwoju raka kolczystokomórkowego:

  • rogowacenie słoneczne przypomina okrągłe, łuszczące się czerwone lub różowe plamy/płytki mające w dotyku fakturę papieru ściernego;
  • rogowiak kolczystokomórkowy (keratoacanthoma) w początkowym okresie, najczęściej na powiece dolnej, pojawia się w postaci grudki o zabarwieniu skóry, która szybko się rozwija, tworząc guzek z centralnym owrzodzeniem, z uniesionymi, podwiniętymi brzegami oraz kraterem wypełnionym keratyną;
  • na chorobę Bowena wskazuje źle gojący się rumień z towarzyszącym łuszczeniem skóry, powstawaniem skorup lub płytek rogowacenia z barwnikiem.

Co robić w razie wystąpienia objawów?

Pojawienie się jakichkolwiek guzów na powiekach powinno skłonić do wizyty u specjalisty. Szczególny niepokój powinny budzić zmiany, którym towarzyszy: owrzodzenie, krwawienie, powstawanie krost, wydobywanie się wydzieliny z guza, uniesienie brzegów przypominających wyglądem masę perłową, obecność drobnych naczyń w obrębie guza, uszkodzenie brzegu powieki czy utrata rzęs. Nie wolno także lekceważyć zmian nawracających w tym samym miejscu po przeprowadzonym leczeniu. W takich wypadkach należy udać się do gabinetu okulistycznego lub dermatologicznego, aby specjalista ustalił diagnozę i podjął odpowiednie leczenie. Guzy o charakterze przedrakowym i nowotwory złośliwe mogą zagrażać nawet życiu chorego, dlatego ich leczenie jest bezwzględnie konieczne.

Jak lekarz stawia diagnozę?

W ustaleniu rozpoznania pomocne jest badanie w biomikroskopie okulistycznym (lampie szczelinowej; zob. Badanie w lampie szczelinowej [biomikroskopia]). Niejednokrotnie badanie kliniczne nie wystarcza do postawienia ostatecznej diagnozy, często bowiem zmiany skórne mają podobny wygląd makroskopowy mimo różnej budowy histopatologicznej. Z tego względu wykonuje się biopsję zmiany.

Biopsja diagnostyczna polega na pobraniu jedynie fragmentu guza z reprezentatywnego obszaru nowotworu. Musi ona zawierać zdrowe brzegi, być wystarczająco duża, aby w ogóle możliwe było badanie histopatologiczne, i nie może prowadzić do zmiażdżenia lub innego uszkodzenia pobieranych tkanek. Biopsja diagnostyczna pozwala rozstrzygnąć, czy zmiana ma charakter złośliwy. Miejsce pobrania materiału biopsyjnego należy dobrze i precyzyjnie oznaczyć, umożliwi to ostateczne usunięcie nowotworu.

Biopsja z całkowitym wycięciem zmiany daje odpowiedź na pytanie o charakter guza i jednocześnie zapewnia usunięcie komórek nowotworowych. Typowo kwalifikują się do niej małe guzy umiejscowione daleko od punktu łzowego, guzy kąta zewnętrznego, guzy nieobejmujące brzegu powiek lub położone w ich centrum. Niejednokrotnie chirurdzy, chcąc oszczędzić pacjentowi dodatkowego zabiegu, związanych z nim stresów i niedogodności, podejmują się wycięcia od razu w całości także bardziej skomplikowanych guzów.

Jakie są sposoby leczenia?

Wycięcie chirurgiczne stanowi leczenie z wyboru w każdym przypadku raka podstawnokomórkowego, raka kolczystokomórkowego wraz ze zmianami przedrakowymi i czerniaka. Omówiono je w osobnych rozdziałach (zob. Rak podstawnokomórkowy powiek, Zmiany barwnikowe powiek).

Leczenie gruczolakoraka gruczołu łojowego polega na rozległym wycięciu guza i przeprowadzeniu biopsji spojówki. Ma to na celu wykluczenie rozrostu pagetoidalnego, przy którym komórki nowotworowe nie tworzą guzka, ale rozprzestrzeniają się płasko w całej warstwie spojówki. W przypadku, gdy dojdzie do wzrostu pagetoidalnego, należy przeprowadzić krioterapię. Jeśli guz jest duży i nacieka poza przegrodę oczodołową, konieczna jest egzenteracja. Guzy te są oporne na radioterapię (napromieniowanie).

Leczenie mięsaka Kaposiego u chorych zakażonych ludzkim wirusem niedoboru odporności (human immunodeficiency virusHIV) polega na leczeniu tego zakażenia (tzw. terapia antyretrowirusowa HAART). Stosuje się także chemioterapię ogólną. Leczenie miejscowe obejmuje m.in. takie metody, jak: radioterapia (naświetlanie) pojedynczymi małymi dawkami (dawkami frakcjonowanymi), wycięcie chirurgiczne, podawanie małych dawek leków cytostatycznych (np. winkrystyny, winblastyny lub bleomycyny) do wnętrza nowotworu czy krioterapia.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?

Wyniki leczenia raka podstawnokomórkowego, raka kolczystokomórkowego wraz ze zmianami przedrakowymi i czerniaka omówiono w osobnych rozdziałach (zob. Rak podstawnokomórkowy powiek).

Gruczolakorak gruczołu łojowego może dawać przerzuty do regionalnych węzłów chłonnych (przyusznych, podżuchwowych lub szyjnych), przerzuty drogą krwi (do płuc, mózgu, wątroby i kości), jak również bezpośrednio naciekać sąsiadujące tkanki. Wznowa miejscowa występuje u 9–46% chorych (w badaniach obejmujących duże grupy chorych 30%). Wznowy miejscowe pojawiają się w ciągu pierwszych 5 lat po operacji. W zależności od wielkości guza i jego umiejscowienia przerzuty występują u 14–25% chorych. Ogólna śmiertelność wynosi 22%. Pojawienie się przerzutów jest czynnikiem bardzo niekorzystnym rokowniczo, gdyż 50–67% chorych z przerzutami umiera.

W przypadku mięsaka Kaposiego dobra odpowiedź na terapię antyretrowirusową HAART występuje w zależności od stopnia zaawansowania AIDS u 2–80% chorych. Po radioterapii i/lub wycięciu chirurgicznym bardzo często występują wznowy miejscowe nowotworu. Niekiedy do wnętrza nowotworu podaje się leki cytostatyczne (korzystne efekty w 60–90% przypadków). Jeśli guz jest mniejszy niż 1 cm, to po krioterapii dobra odpowiedź na leczenie występuje w 85% przypadków.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia?

Chorzy z nowotworami złośliwymi wymagają regularnych badań kontrolnych co najmniej przez 5 lat po leczeniu.

Co robić, aby uniknąć zachorowania?

Aby zmniejszyć ryzyko zachorowania, należy bezwzględnie unikać nadmiernego przebywania na słońcu, jak również korzystania z solariów bez odpowiedniego zabezpieczenia skóry. Unikać należy zwłaszcza oparzeń skóry wywołanych promieniowaniem UV. W niektórych krajach już wprowadzono prawny zakaz korzystania z solariów przez dzieci i młodzież do 18. roku życia, a w przypadku dorosłych – umieszcza się bardzo wyraźne ostrzeżenia o niekorzystnych działaniach promieniowania UV. Palenie tytoniu zwiększa ryzyko rozwoju nowotworów, w tym nowotworów skóry, dlatego należy bezwzględnie unikać dymu tytoniowego.

Część czynników predysponujących do rozwoju nowotworów skóry, na przykład jasna karnacja, niebieskie oczy, rudy kolor włosów ma charakter od nas niezależny. W tych przypadkach należy jedynie zachować szczególną ostrożność i nie kumulować czynników ryzyka. Również wczesne zgłaszanie się z podejrzanymi zmianami celem ich fachowej oceny przez specjalistę jest formą zapobiegania rozwojowi choroby. Zapobieganie mięsakowi Kaposiego polega przede wszystkim na zapobieganiu stanom prowadzącym do upośledzenia odporności, zwłaszcza zakażenia HIV lub HHV-8. Pomaga w tym, m.in. stosowanie się do zasad bezpieczniejszego seksu (używanie prezerwatyw, monogamia, abstynencja seksualna).

20.02.2014
Zobacz także
  • Łagodne zmiany guzkowe powiek
Wybrane treści dla Ciebie
  • Czerniak
  • Ostre, okresowe i przetrwałe alergiczne zapalenie spojówek
  • Rak podstawnokomórkowy skóry
  • Rak z komórek Merkla
  • Badanie histopatologiczne
  • Tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny w okulistyce
  • Jęczmień na oku - przyczyny, jak się go pozbyć, czy jest groźny?
  • Retinopatia cukrzycowa
  • Nowotwory złośliwe skóry (raki skóry)
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta