Co to jest AIDS i jakie są jego przyczyny?
Zespół nabytego niedoboru odporności (acquired immunodeficiency syndrome – AIDS) rozwija się w konsekwencji postępującego upośledzenia odporności w przebiegu zakażenia HIV (human immunodeficiency virus – ludzki wirus niedoboru odporności). Do zakażenia dochodzi najczęściej drogą krwi, kontaktów seksualnych lub wertykalnie z matki na dziecko w okresie ciąży lub karmienia piersią. HIV zakaża przede wszystkim komórki układu odpornościowego – białe krwinki (limfocyty T CD4, monocyty, makrofagi). Postęp choroby prowadzi do stałego zmniejszania się liczby limfocytów CD4 i intensyfikacji namnażania się wirusa.
Od zakażenia HIV do rozwinięcia się AIDS zwykle dochodzi po 8–10 latach skąpoobjawowego lub bezobjawowoego zakażenia, jednak czas ten może wahać się od 1 roku do długotrwałego okresu braku progresji do AIDS. W Europie kryterium rozpoznawczym AIDS jest wystąpienie u osoby zakażonej tzw. choroby oportunistycznej definiującej AIDS. Choroba oportunistyczna to stan zwiększonej podatności organizmu na wszelkie czynniki chorobotwórcze oraz zwiększonego ryzyka rozwoju choroby nowotworowej. Czynniki chorobotwórcze będące przyczyną chorób oportunistycznych u osoby z prawidłową funkcją układu immunologicznego nie powodują objawów chorobowych. Jednak w stanie upośledzonej odporności, np. zakażenie HIV, są przyczyną ciężkich, bezpośrednio zagrażających życiu chorób.
Jak często występuje AIDS?
W Polsce żyje około 19 tysięcy osób z potwierdzonym zakażeniem HIV. Szacuje się, że rzeczywista liczba osób zakażonych HIV jest 2–3-krotnie wyższa. Od 1985 r. do końca 2014 r. w Polsce zarejestrowano 3200 zachorowań na AIDS. Prawie 1300 osób zmarło z powodu zakażenia HIV powikłanego rozwojem AIDS. W 2015 r. leki antyretrowirusowe otrzymywało około 8 tysięcy pacjentów, w tym ponad 100 dzieci.
W Polsce z powodu niewystarczającego poziomu badań populacji w kierunku HIV, braku świadomości i wiedzy w społeczeństwie, częstego wypierania możliwości zakażenia po incydentalnym ryzykownym zachowaniu, większość zakażeń jest rozpoznawana w fazie późnej, w której dochodzi do znacznego upośledzenia odporności i spadku liczby limfocytów CD4 lub rozwoju objawów AIDS.
Ryzyko zakażenia HIV stanowi realne zagrożenie dla osób podróżujących do różnych części świata, które podejmują ryzykowne zachowania lub ulegają ekspozycji w inny niezależny od siebie sposób.
AIDS - objawy
W przebiegu naturalnym zakażenia HIV wyróżnia się kilka stadiów klinicznych. Najczęściej są stosowane klasyfikacje CDC (Center for Disease Control and Prevention, amerykańskie Centrum Kontroli i Prewencji Chorób) oraz WHO (World Health Organisation, Światowa Organizacja Zdrowia). Początkowo przebieg zakażenia jest bezobjawowy lub skąpoobjawowy, co utrudnia wczesne rozpoznanie choroby. Postępujący spadek odporności prowadzi do wystąpienia objawów chorób uznanych za wskaźnikowe AIDS (okres kliniczny C wg CDC, stadium kliniczne 4 wg WHO). W wykazie chorób uznanych za wskaźnikowe AIDS zgodnie z klasyfikacją CDC wyróżnia się:
- zespół wyniszczenia związany z zakażeniem HIV (utrata powyżej 10% masy ciała oraz biegunka trwająca >30 dni lub gorączka utrzymująca się >30 dni)
- encefalopatia – uszkodzenie mózgu spowodowane wirusem HIV, którego skutkiem są m.in. zaburzenia zachowania
- zakażenia bakteryjne (gruźlica płuc i pozapłucna; nawracające bakteryjne zapalenia płuc – minimum 2 epizody w ciągu roku; nawracająca posocznica wywołana bakteriami Salmonella; rozsiane lub pozapłucne zakażenia prątkami niegruźliczymi z rodzaju Mycobacterium)
- inne zakażenia wirusowe (określone narządowe postacie zakażenia wirusem cytomegalii [CMV] oraz zapalenie siatkówki spowodowane CMV; owrzodzenia utrzymujące się >1 miesiąc, zapalenie przełyku, oskrzeli lub płuc spowodowane wirusem opryszczki pospolitej; postępująca wieloogniskowa leukoencefalopatia)
- zakażenia grzybicze (drożdżyca – kandydoza przełyku, zapalenie płuc spowodowane przez Pneumocystis jirovecii pozapłucna postać histoplazmozy, kokcydioidomykoza lub kryptokokoza)
- choroby pasożytnicze (toksoplazmoza narządowa, kryptosporydioza trwająca >1 miesiąc, izosporoza trwająca >1 miesiąc)
- nowotwory (inwazyjny rak szyjki macicy, chłoniak, mięsak Kaposiego).
Przebieg wymienionych chorób jest poważny, ciężki, wymagający hospitalizacji. Objawy są zróżnicowane w zależności od zajętego narządu lub układu. Nierzadko u chorego z AIDS rozpoznaje się kilka współistniejących ze sobą chorób oportunistycznych. Pacjent zakażony HIV z objawami sugerującymi chorobę oportunistyczną (zmiany skórne, gorączka, utrata masy ciała, biegunka, zaburzenia przełykania, inne objawy ze strony przewodu pokarmowego, kaszel, duszność lub inne objawy ze strony układu oddechowego, nasilone bóle głowy, mrowienia, drętwienia, zaburzenia ruchomości kończyn, opadanie powiek, zaburzenia widzenia, słuchu, inne objawy neurologiczne) wymaga kompleksowego podejścia diagnostycznego.
Co robić w przypadku wystąpienia objawów AIDS?
Osoba dotychczas zdrowa, bez rozpoznanego zakażenia HIV, w przypadku wystąpienia objawów wskazujących na zaburzenie odporności mogące mieć związek z zakażeniem HIV, powinna zgłosić się do lekarza celem wykonania badania w kierunku zakażenia HIV. Każdej osobie wykonującej test w kierunku HIV imiennie lub anonimowo w punkcie konsultacyjno-diagnostycznym oferowana jest zawsze nieodpłatna konsultacja lekarska, w trakcie której istnieje możliwość uzyskania informacji na temat ryzyka zakażenia oraz ustalenia dalszego postępowania diagnostycznego i/lub terapeutycznego, w przypadku potwierdzenia zakażenia. Wczesne rozpoznanie zakażenia poprawia rokowanie i (pod warunkiem systematycznego leczenia) zmniejsza ryzyko zgonu z powodu HIV/AIDS i chorób związanych z zakażeniem, poprawia jakość życia. Świadomość osoby zakażonej o infekcji HIV i regularne leczenie zmniejszają ryzyko transmisji HIV na inne osoby.
U chorych hospitalizowanych będących w ciężkim stanie klinicznym spowodowanym upośledzeniem odporności w ramach rutynowej diagnostyki zawsze należy wykonać badanie w kierunku zakażenia HIV.
AIDS - rozpoznanie
Rozpoznanie AIDS u osoby z potwierdzonym zakażeniem HIV ustala się na podstawie wystąpienia u pacjenta jednej z chorób wskaźnikowych wymienionych powyżej. Diagnostyka jest zawsze ukierunkowana objawami zgłaszanymi przez pacjenta oraz nieprawidłowościami w badaniu fizykalnym stwierdzonymi przez lekarza. Zazwyczaj pacjent wymaga badań mikrobiologicznych (wymazy, posiewy), radiologicznych, endoskopowych, czasem punkcji lub biopsji narządu. Zawsze bada się ilość wirusa HIV we krwi (wiremia HIV) oraz oznacza liczbę komórek CD4 we krwi, co pozwala na ocenę deficytu immunologicznego i ma znaczenie w monitorowaniu choroby podczas leczenia.
AIDS - leczenie
Kryteria włączenia leczenia antyretrowirusowego są ściśle określone, uwzględniają parametry wirusologiczne (wiremia HIV), immunologiczne (liczba limfocytów CD4) oraz stan kliniczny chorego, w tym obecność chorób współtowarzyszących. Leczenie antyretrowirusowe zawsze polega na skojarzonym stosowaniu leków pochodzących co najmniej z dwóch różnych grup o różnym mechanizmie działania, co ma na celu zwiększenie działania przeciwwirusowego i zapobieganie rozwojowi opornych na leki mutacji wirusa. Zgodnie z zaleceniami ekspertów, jeżeli zapadła decyzja o rozpoczęciu leczenia, należy je nieprzerwanie kontynuować do końca życia. W przypadku wystąpienia chorób oportunistycznych włącza się leczenie skierowane przeciw określonym patogenom (antybiotyki, leki przeciwgruźlicze, przeciwgrzybicze, przeciwpasożytnicze, inne leki przeciwwirusowe) lub leczenie onkologiczne. Bardzo często chorzy z AIDS wymagają postępowania wielospecjalistycznego, m.in. chirurgicznego, onkologicznego, neurologicznego, psychiatrycznego.
Czy możliwe jest całkowite wyleczenie AIDS?
Obecnie dostępne leki przeciwwirusowe nie pozwalają na całkowite wyleczenie zakażenia HIV. Celem terapii przeciwwirusowej jest zahamowanie namnażania się wirusa, spowolnienie postępu choroby i przedłużenie życia, zapobieganie rozwojowi chorób oportunistycznych i poprawa jakości życia. Nieleczone zakażenie HIV prowadzi do zgonu u 90% zakażonych w ciągu 8–10 lat. W przypadku rozpoznania AIDS jak najszybsze włączenie leczenia antyretrowirusowego oraz leczenie choroby oportunistycznej (o ile jest dostępne) poprawia rokowanie, które mimo to jest poważne. W przypadku niektórych chorób wskaźnikowych nie ma możliwości leczenia przyczynowego, czasem poprawa odporności spowodowana leczeniem zakażenia HIV i zwiększenie liczby komórek CD4 powodują poprawę w zakresie objawów choroby oportunistycznej.
Czy można zakończyć leczenie AIDS?
Leczenie chorób oportunistycznych towarzyszących AIDS można zakończyć po uzyskaniu ustąpienia objawów i wzroście liczby komórek CD4. Leczenie antyretrowirusowe, zgodnie z zaleceniami ekspertów należy nieprzerwanie kontynuować do końca życia.
Co robić, aby uniknąć zachorowania na AIDS?
Pacjent zakażony HIV powinien regularnie zgłaszać się na badania lekarskie do poradni konsultacyjnej. Leczenie antyretrowirusowe zapobiega rozwojowi lub przynajmniej spowolnia postęp zakażenia do AIDS u osoby zakażonej HIV, pod warunkiem systematycznego przyjmowania leków. W przypadku małej liczby komórek CD4 lekarz może dodatkowo zaproponować profilaktykę farmakologiczną określonych zakażeń oportunistycznych.
Najważniejszą regułą ochrony przez zakażeniem HIV jest unikanie ryzykownych zachowań. W przypadku narażenia na zakażenie zazwyczaj do 48 godzin (lub 72 godzin w narażeniu dużego ryzyka) jest możliwość włączenia profilaktyki poekspozycyjnej. Jest to profilaktyka farmakologiczna o wysokiej skuteczności złożona z trzech leków antyretrowirusowych.
