Zaburzenia urojeniowe

Co to są zaburzenia urojeniowe? Jakie są objawy? Jak je rozpoznać?

Zaburzenia urojeniowe, należące do grupy chorób psychicznych, dawniej nazywane były paranoją (z grec. para i noos – „poza umysłem”), a obecnie – według klasyfikacji ICD-10 – nazywane są uporczywymi zaburzeniami urojeniowymi.

Fot. pixabay.com

Charakteryzują się występowaniem usystematyzowanych, spójnych urojeń (pojedynczego urojenia lub całego ich systemu), którym nie towarzyszą zaburzenia struktury osobowości i intelektu. Również zachowanie i funkcjonowanie społeczne danej osoby w obszarach życia niezwiązanych z urojeniami mogą być niezaburzone i dezintegrować jej codzienne życie dopiero w rozwijającym się procesie chorobowym lub okresie jego nasilenia.

W przeciwieństwie do schizofrenii, zaburzeniom urojeniowym zazwyczaj nie towarzyszą halucynacje słuchowe, czyli fałszywe spostrzeżenia (np. głosy, które nie istnieją w realności).

Urojenia to zaburzenia myślenia, czyli przekonanie chorego o istnieniu rzeczy, zjawisk czy wydarzeń wokół niego, które naprawdę nie istnieją. Pewne zdarzenia mogą co prawda mieć miejsce, ale chory nadaje im nieadekwatne znaczenie, nadbudowuje wokół nich chorobowe treści, tzw. system urojeń. Takie fałszywe sądy pacjenta są niekorygowalne; nie daje on sobie wyjaśnić, wytłumaczyć, że to, co myśli, nie ma miejsca w rzeczywistości, nie dzieje się naprawdę. Pacjent jest głęboko przekonany o prawdziwości swoich urojeń, „wierzy w nie”, „wie”, uważa, że to jego sądy są prawdziwe, a inni albo ich nie dostrzegają, albo wręcz są „przeciwko niemu”, chcą z niego „zrobić chorego”, kiedy właśnie to on „jest zdrowy”. Może nawet takie osoby, które starają się mu pomóc i „tłumaczyć, że on nie ma racji”, włączyć w system swoich urojeń, jako biorące udział w „zmowie przeciwko niemu” (np. rodzinę, znajomych, osoby z pracy). Do tego grona trafiają nieraz także, osoby i instytucje, które mogą pacjentowi pomóc profesjonalnie: psychologowie, lekarze psychiatrzy, personel szpitala. Dlatego często bardzo trudno pomóc osobie, która uważa, że z nią jest „wszystko w porządku”, że jest zdrowa, a ci, którzy chcą jej pomóc, są przeciwko niej.

Zdarza się, że zaburzenia urojeniowe rozwijają się na tyle stopniowo i długotrwale, że bliscy w ogóle nie zauważają, że dzieje się coś niepokojącego; obserwują „inność”, „dziwaczność” osoby chorej, ale przypisują to cechom osobowości – „on/ona taka już jest”.

Czasami obszar urojeń danej osoby jest na tyle prawdopodobny, że bliscy i osoby znajome „wierzą” w prawdziwość opisywanych wydarzeń, współczują, doradzają, starają się pomóc znaleźć rozwiązanie. Dopiero konfrontacja z realnością pokazuje tym osobom „wyimaginowany charakter” podawanych przez chorego faktów.

Uporczywe zaburzenia urojeniowe dotyczą najczęściej różnie rozbudowanych urojeń prześladowczych, ksobnych, wielkościowych, hipochondrycznych, zazdrości, erotycznych czy pieniactwa (u pacjenta cierpiącego na zaburzenia urojeniowe występuje zwykle jedno z nich). Urojenia prześladowcze charakteryzują się – w zależności od poziomu ich rozbudowania – tym, że pacjent jest przekonany, iż inni ludzie (np. wybrani lub wszyscy członkowie rodziny, osoby z pracy, sąsiedzi), postacie, grupy czy całe systemy instytucji chcą go skrzywdzić, zniszczyć, spowodować jego cierpienie. Osoba taka może się czuć obserwowana przez innych, inwigilowana. Może nadawać zwykłym gestom, zachowaniu czy rozmowom innych osób, a także wypowiedziom w telewizji, radiu czy gazecie, szczególne dla siebie, chorobowe znaczenie i odnosić je do siebie (urojenia ksobne). Urojenia mogą dotyczyć również okradania („sąsiedzi kradną mi prąd”, „wchodzą pod moją nieobecność do mojego mieszkania i zabierają różne rzeczy”) czy trucia (poprzez „dodawanie trucizny do jedzenia”, „wpuszczanie gazu do mieszkania”). Mogą to być także urojenia zazdrości, kiedy dana osoba jest przekonana, że jej partner/ka ją zdradza i organizuje swoje życie wokół ciągłego sprawdzania, czasami nawet „szpiegowania” w celu „wykrycia zdrady”. Zdarzają się również urojenia erotyczne, mowa o nich wtedy, gdy pacjent jest przekonany, że inna osoba jest w nim zakochana; organizuje on swoje życie wokół jej ciągłej obserwacji, dąży do kontaktu z nią, mimo że ta osoba faktycznie nie jest nim zainteresowana, a nawet go unika. Mogą to być pojedyncze lub rozbudowane w system urojenia wielkościowe, przekonanie o nieadekwatnej do rzeczywistości, wysokiej pozycji społecznej, władzy czy statusie materialnym. Może to być też tzw. pieniactwo, ciągłe dochodzenie swoich domniemanych „krzywd” czy domaganie się „swoich praw”, często przed sądem i różnymi urzędami. W tej grupie mogą występować także urojenia hipochondryczne, czyli przekonanie o ciężkiej śmiertelnej chorobie bez odniesienia w rzeczywistości (co należy różnicować z inną odrębną jednostką chorobową – tzw. zaburzeniami hipochondrycznymi). Mogą to być również niekorzystne dla własnej oceny przekonania o zmianie wyglądu swojego ciała, twarzy, przykrym zapachu.

Treść urojeń może być uzależniona od środowiska społeczno-kulturowego, subkultury, w której chory przebywa, jego aktualnych przeżyć.

Dlaczego ja?

Pacjent z zaburzeniami urojeniowymi i jego najbliżsi w trakcie wizyt czasami pytają lekarza, „dlaczego to ja zachorowałem/zachorowałam”, „dlaczego mój partner, rodzic, dziecko?”. Lekarz psychiatra, diagnozujący i podejmujący leczenie pacjenta, w odpowiedzi uwzględnia wiele czynników biologicznych, psychologicznych, społecznych i środowiskowych na podstawie tzw. modelu biopsychospołecznego powstawania chorób psychicznych u konkretnego pacjenta.

Jednak – przy wykluczeniu zaburzeń urojeniowych spowodowanych nadużywaniem alkoholu i innych substancji psychoaktywnych lub toksycznych, stanem somatycznym czy też organicznych zaburzeń urojeniowych (które są odrębnymi jednostkami chorobowymi) – zgodnie z aktualną wiedzą medyczną nie wyodrębniono znaczących czynników mogących wpływać na rozwój tej choroby i jej przebieg. W piśmiennictwie dostępne są doniesienia o wpływie na ich występowanie i rozwój zwiększonego poziomu stresu, ale hipoteza ta wymaga dalszych badań.

Jak już wspomniano, oddzielne choroby (z innych grup diagnostycznych) stanowią urojenia związane z nadużywaniem alkoholu, narkotyków czy substancji psychoaktywnych, organiczne zaburzenia urojeniowe czy zaburzenia urojeniowe spowodowane aktualnym stanem somatycznym (np. zaburzenia elektrolitowe), a także rozwijający się proces schizofreniczny (zobacz: Schizofrenia), które w tym artykule nie zostaną omówione.

Kiedy udać się do psychiatry?

Osoba z zaburzeniami urojeniowymi może bardzo dobrze wypełniać swoje role rodzinne, zawodowe oraz społeczne i dopiero skierowanie uwagi na obszar objęty jej urojeniami uświadamia innym nieadekwatność jej myślenia i wynikające z tego trudności, dlatego po profesjonalną pomoc warto się zwrócić w każdym przypadku, gdy występują jakiekolwiek objawy niepokojące daną osobę lub jej bliskich.

Często jednak zaburzenia urojeniowe i rozwijające się „systemy urojeń” mogą na tyle dezorganizować codzienne funkcjonowanie pacjenta, że konieczna jest szybka profesjonalna pomoc lekarza psychiatry.

Do lekarza należy się zwrócić jak najszybciej, kiedy urojeniom towarzyszy poczucie silnego lęku, braku celu i sensu życia czy myśli samobójcze. Jednak, jak już wspomniano, osoba z zaburzeniami urojeniowymi często nie ma poczucia choroby i tego, że powinna się leczyć. „Namawianie jej” na podjęcie terapii przez bliskich często nie przynosi rezultatu, a nawet daje przeciwny efekt.

Nie ma uniwersalnej porady dla rodzin i bliskich, jak „przekonać” osobę z zaburzeniami urojeniowymi do konsultacji psychiatrycznej i podjęcia leczenia. Czasami konieczna jest znaczna dezorganizacja codziennego życia, która konfrontuje tę osobę z jej trudnościami i rozważeniem możliwości szukania dla siebie profesjonalnej pomocy.

W jaki sposób lekarz rozpoznaje zaburzenia urojeniowe?

Zaburzenia urojeniowe charakteryzuje długotrwały i nawrotowy charakter oraz pewna „uporczywość”, ciągłość objawów, stąd też ich nazwa: uporczywe zaburzenia urojeniowe.

Zazwyczaj rozwijają się u osób w średnim wieku, najczęściej pomiędzy 35. a 45. rokiem życia. Szacuje się, że dotyczą około 0,05% populacji, chociaż wielu profesjonalistów uważa, że jest to wynik zaniżony, ponieważ część chorych nie podejmuje leczenia.

Dlatego, mimo że lekarzowi psychiatrze sama diagnostyka zaburzeń urojeniowych u pacjenta chcącego podjąć leczenie nie nastręcza większych trudności, to jednak brak współpracy może takie badanie utrudniać lub uniemożliwić (jeśli pacjent nie wyrazi na nie zgody, a nie ma przesłanek w myśl aktualnej ustawy o ochronie zdrowia psychicznego w Polsce do przeprowadzenia badania bez zgody).

Bardzo cenne są (jeśli pacjent wyraża na to zgodę) obecność i wywiad ze strony rodziny na temat codziennego funkcjonowania oraz zachowania chorego, jego środowiska społecznego, subkultury, chorób występujących w rodzinie, a także chorób somatycznych i regularności ich leczenia u pacjenta. Ważny jest również wywiad w kierunku stosowania różnych używek, który może prowadzić do rozpoznania innego zaburzenia psychicznego.

W przebiegu omawianego zaburzenia urojenia stanowią wyłączny lub dominujący obraz kliniczny. Muszą występować co najmniej przez 3 miesiące i mieć charakter indywidualny dla danej osoby, a nie być typowym zachowaniem określonej subkultury.

Bardzo istotna jest także ocena współwystępowania ewentualnych innych zaburzeń psychicznych, m.in. zaburzeń nastroju (np. epizod depresyjny), i określenie, czy urojenia utrzymują się w okresie bez towarzyszących zaburzeń afektu.

W diagnostyce zaburzeń urojeniowych zwraca się także uwagę na rzadko występujące tzw. indukowane zaburzenia urojeniowe (folie a deus), które są udzielone osobie (lub osobom) blisko związanej emocjonalnie z osobą chorującą (np. urojenia o treści prześladowczej) i ustępują, kiedy osoby te są od siebie oddzielone.

Jakie są metody leczenia zaburzeń urojeniowych?

Leczenie zaburzeń urojeniowych ma charakter kompleksowy i obejmuje między innymi farmakoterapię, psychoedukację oraz ewentualnie psychoterapię.

Szczególnie istotne są farmakoterapia i psychoedukacja, mające na celu przede wszystkim utrzymanie współpracy pacjenta w systematycznym leczeniu. Czasami jednak jest to trudne – w przypadku zaostrzenia choroby pacjent może przerwać leczenie i zerwać kontakt z lekarzem psychiatrą.

Ze względu na przewlekły charakter choroby leczenie jest zazwyczaj długotrwałe.

Psychoedukacja polega na przekazywaniu wiedzy i informacji przez lekarza psychiatrę (ewentualnie innego zaleconego przez niego terapeutę, w formie spotkań indywidualnych lub grupowych) na temat choroby, jej rozwoju, przebiegu, możliwości i korzyści wynikających z systematycznego leczenia farmakologicznego, a także radzenia sobie w przypadku ewentualnych działań niepożądanych stosowanych leków. Jak już wspomniano, w przypadku zaburzeń urojeniowych szczególny nacisk kładzie się na możliwość utrzymania współpracy pacjenta w podjętym leczeniu.

Psychoterapia jest leczeniem uzupełniającym farmakoterapię w zaburzeniach urojeniowych, a jej wdrożenie zależy przede wszystkim od możliwości utrzymania systematycznego kontaktu psychoterapeutycznego przez pacjenta. Metoda ta jest szczególnie zalecana w przypadku zaburzeń urojeniowych dotyczących pojedynczych obszarów życia, bez rozwiniętych systemów urojeniowych. Wskazana jest także psychoterapia podtrzymująca w przypadku utrat i dezorganizacji codziennego życia pacjenta na skutek objawów chorobowych.

W leczeniu farmakologicznym zaburzeń urojeniowych stosuje się leki przeciwpsychotyczne. Bardzo ważne jest zarówno systematyczne leczenie zgodnie z zaleceniami lekarza psychiatry w okresie występowania objawów, jak i leczenie profilaktyczne po poprawie stanu zdrowia psychicznego. Odczuwalna przez pacjenta poprawa może wystąpić nawet po jednym czy kilku dniach, ale czasami na efekt leczenia trzeba czekać kilka tygodni. W przypadku zaburzeń urojeniowych bywa też tak, że pomimo adekwatnego leczenia farmakologicznego u pacjenta nie udaje się uzyskać istotnej poprawy.

Konieczne może być dodatkowe leczenie związane z innymi współwystępującymi z zaburzeniami urojeniowymi zaburzeniami psychicznymi. Odpowiedniego leczenia u lekarza rodzinnego lub lekarzy określonych specjalności wymagają także ewentualne towarzyszące choroby somatyczne.

W przypadku znacznego zaostrzenia zaburzeń urojeniowych wskazana może być hospitalizacja psychiatryczna. Zgodnie z obowiązującą w Polsce ustawą o ochronie zdrowia psychicznego pacjent może odmówić podjęcia leczenia i hospitalizacji, jeśli zaburzenia te nie zagrażają jego życiu lub zdrowiu i życiu innych osób.

Informacje dla pacjenta, który rozpoczął leczenie, oraz dla jego rodziny

• Leki stosowane w zaburzeniach urojeniowych nie uzależniają.
• Bardzo ważna jest systematyczność leczenia, także w okresie poprawy stanu zdrowia psychicznego, przestrzeganie zaleceń lekarza psychiatry.
• Leków nie można odstawić nagle, po poprawie stanu zdrowia psychicznego; konieczne jest dalsze długotrwałe leczenie profilaktyczne – ma ono zapobiegać nawrotom objawów. Istotna jest także psychoedukacja na temat ewentualnych działań niepożądanych stosowanych leków i możliwości radzenia sobie z nimi zarówno w trakcie włączania leczenia, jak i w leczeniu długoterminowym.
• Dlatego ważna jest dobra współpraca lekarza z pacjentem chorującym na zaburzenia urojeniowe, a często także, za jego zgodą, z rodziną chorego, która dostrzega wiele objawów w jego codziennym funkcjonowaniu, niedocenianych przez pacjenta, a bardzo istotnych w planowaniu dalszego leczenia.
• W trakcie leczenia pacjent nie może spożywać alkoholu, narkotyków ani innych substancji psychoaktywnych, ponieważ nie tylko zmieniają one działanie samego leku, ale mogą również powodować zaostrzenie choroby.
• Ważne jest zwrócenie uwagi na właściwy tryb życia, sposób odżywiania się, a także odpowiednią ilość oraz jakość snu i odpoczynku.
• Zaburzenia urojeniowe, ze względu na swój charakter, treść i stopień rozbudowy, mogą nie wywoływać istotnych zaburzeń w życiu społecznym czy rodzinnym, ale mogą też prowadzić do znacznej jego dezorganizacji, konieczności zmiany ról rodzinnych, konsekwencji szkolnych, zawodowych, finansowych (utrata pracy, pozycji zawodowej, załamanie kariery). Korzystna może być wówczas psychoterapia wspierająca dla pacjenta. Również członkowie jego rodziny mogą pytać lekarza psychiatrę o ewentualne możliwości pomocy i wsparcia dla siebie, jeśli odczuwają taką potrzebę.