Ciepło terapeutyczne

Definicja i zastosowanie

Ciepłolecznictwo (termoterapia) polega na zastosowaniu czynników fizycznych do dostarczania ciepła do całego ciała lub podwyższenia temperatury wybranych tkanek w celu utrzymania zdrowia lub leczenia chorób i dysfunkcji.

Fot. pixabay.com

Najczęstsze zastosowania terapeutyczne miejscowych zabiegów cieplnych:

• przewlekłe schorzenia reumatoidalne – przeciwbólowo i przeciw objawom sztywności stawów,
• przyspieszanie procesów naprawczych i gojenia się tkanek miękkich,
• przykurcze pooparzeniowe,
• uszkodzenia urazowe (obrażenia) rąk,
• zapalenia pochewek ścięgnistych i torebek stawowych,
• przewlekłe schorzenia zwyrodnieniowe stawów,
• bóle krzyża, bóle kręgosłupa szyjnego,
• zespół bolesnego barku.

Geneza, założenia, cele

Lecznicze, łagodzące, kojące i relaksujące działanie ciepła było od zawsze doceniane, natomiast ciepłolecznictwo polegające na zastosowaniu tzw. czynników fizycznych (fizykalnych), dostarczanych przez specjalne urządzenia lub substancje, rozwinęło się w XX wieku.

Reakcje fizjologiczne i spodziewane efekty terapeutyczne:

• Przy przegrzewaniu całego ciała dotyczą reakcji m.in. układu krążenia (redystrybucji przepływu krwi, spadku ciśnienia skurczowego i nasilenia pracy serca), układu hormonalnego oraz odwodnienia i utraty elektrolitów wraz z potem; działanie ciepła na całe ciało ma prowadzić do wywoływania reakcji obronnych organizmu na stres termiczny i – w efekcie – do poprawy zdrowia. Spodziewane efekty terapeutyczne i zdrowotne to zwiększenie odporności organizmu, zmniejszenie skłonności do przeziębień, działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe oraz poprawa nastroju.
• Reakcje przy przegrzewaniu miejscowym przedstawiono na rycinie.

Opis

Zabiegi ciepłolecznicze można podzielić na dwie podstawowe kategorie:

Zabiegi ogólne:

• sauna sucha tradycyjna,
• sauna w pomieszczeniu ogrzewanym promieniowaniem podczerwonym (IRA) i dalekim promieniowaniem podczerwonym (IRC)
• sauna (łaźnia) wilgotna,
• łaźnia sucha szafkowa,
• budki rozgrzewające typu „Polano”,
• inne zabiegi cieplne ogólne niezaliczane typowo do działu fizykoterapii „ciepłolecznictwo” (kąpiele w ciepłej wodzie, kąpiele borowinowe).

Zabiegi miejscowe:

• zabiegi parafinowe (okłady, tzw. rękawiczki i skarpety parafinowe),
• podgrzewane okłady żelowe różnych typów,
• okłady z fango i parafango,
• poduszki elektryczne,
• zabiegi z użyciem urządzeń przepływowych (tzw. fluidoterapia),
• zabiegi rozgrzewające strumieniem gorącego powietrza,
• inne zabiegi cieplne miejscowe niezaliczane typowo do działu fizykoterapii „ciepłolecznictwo” (kąpiele wirowe, półkąpiele, zabiegi ultradźwiękowe, zabiegi diatermii krótkofalowej i mikrofalowej).

Bardzo wiele zabiegów fizykalnych polega na dostarczaniu lub na wytwarzaniu w różny sposób ciepła w tkankach. Dlatego efekt cieplny występuje także z zastosowaniem niektórych zabiegów nienależących do – umownie sklasyfikowanej – grupy zabiegów nazwanej zabiegami ciepłoleczniczymi (np. zabiegi diatermii, cieplne zabiegi ultradźwiękowe, zabiegi hydroterapii z użyciem ciepłej wody), a niekiedy niekojarzonych bezpośrednio z fizykoterapią (np. masaż ręczny). Ponadto, różne rodzaje zabiegów (naświetlania promieniowaniem podczerwonym, ciepłe kąpiele) służą do wywoływania podobnych efektów, natomiast różnią się pomiędzy sobą mechanizmami transferu ciepła i niektórymi cechami specyficznymi oraz potencjalnymi skutkami ubocznymi (np. naświetlania mogą wysuszać skórę). Dlatego wprowadzono umowne podziały rodzajów zabiegów:

• Klasyfikacja odnosząca się do lokalizacji efektu cieplnego w ciele: ciepło powierzchniowe i ciepło głębokie. Niektóre zabiegi (np. podgrzewane okłady żelowe) polegają na rozgrzewaniu skóry i tkanek podskórnych, a inne (ultradźwięki, diatermie) służą do wywoływania efektów cieplnych w głębiej położonych strukturach.
• Klasyfikacja odnosząca się do właściwości źródła ciepła: ciepło suche (naświetlania lampami IR, sauna sucha, łaźnia sucha szafkowa) i ciepło wilgotne (ciepłe kąpiele, łaźnie parowe, okłady borowinowe).
• Klasyfikacja odnosząca się do mechanizmów fizycznych przegrzewania: przewodzenie (kąpiele, okłady parafinowe, podgrzewane okłady żelowe, poduszki elektryczne, zabiegi z użyciem fango) i radiacja (naświetlania lampami rozgrzewającymi, diatermie, sauna). Specyficznymi mechanizmami są: produkcja ciepła poprzez oddziaływanie fali mechanicznej (ultradźwięki, masaż) i tarcia, masaż oraz przez przepływ prądu (zwłaszcza prądu stałego).

Typowe przeciwwskazania:

• Do stosowania miejscowych zabiegów ciepłoleczniczych:

  • zaburzenia czucia ciepła lub utrudnione porozumiewanie się z pacjentem (obszary skóry o obniżonym czuciu, ale także zaburzenia z powodu leków albo stanu psychicznego),
  • w miejscach występowania ostrego lub nasilonego procesu zapalnego (ciepło nasili proces zapalny),
  • w okolicy nowotworu (ciepło może działać stymulująco i sprzyjać powstawaniu przerzutów),
  • w okolicach żylaków i w zaawansowanej miażdżycy tętnic kończyn,
  • w okolicach krwawienia,
  • u kobiet w ciąży (w okolicy miednicy, kręgosłupa lędźwiowego i brzucha).

• Do stosowania ogólnych zabiegów ciepłoleczniczych:

  • przebyty zawał serca (chociaż niektóre badania wskazują na korzyści z korzystania z sauny u osób po zawale, przyzwyczajonych wcześniej do tych zabiegów),
  • niestabilna choroba wieńcowa,
  • zwężenie aorty,
  • znaczne niedociśnienie ortostatyczne,
  • gorączka,
  • niektóre choroby skóry,
  • wczesny okres ciąży (podejrzenie działania teratogennego lub ryzyka poronienia),
  • spożycie alkoholu (często kojarzone z pobytem w saunie: stanowi ryzyko spadku ciśnienia krwi, arytmii i nagłej śmierci).

Zagrożenia i efekty niepożądane:

• Oparzenia,
• Zapalenie rogówki (naświetlania lampami IR),
• Opóźnienie czasu reakcji (np. podczas jazdy samochodem),
• Zasłabnięcia – i upadki lub utonięcia (intensywne zabiegi ogólne, kąpiele),
• Spadek ciśnienia, inne zaburzenia czynności układu krążenia, nagła śmierć sercowa (intensywne zabiegi ogólne).

Środki ostrożności przy zabiegach ciepłoleczniczych dotyczą w większości postępowania terapeutów (dobór temperatury działającego czynnika, czasu nagrzewania, monitorowanie reakcji pacjentów, zachowanie zasad obsługi sprzętu i stosowanie środków i wyposażenia ochronnego(np. okularów ochronnych) podczas naświetlań). Jednak warto wiedzieć, że zasypianie podczas zabiegu jest niewskazane (brak możliwości ostrzeżenia personelu w przypadku niepożądanych reakcji) i że zabiegi cieplne mogą skutkować wydłużeniem czasu reakcji.

Najczęściej stosowane miejscowe zabiegi cieplne z wykorzystaniem przewodnictwa cieplnego:

• Żele podgrzewane. Okłady różnych typów są podgrzewane w kuchence mikrofalowej lub w specjalnych tankach (kuchenkach) wypełnionych wodą. Stąd wyróżnia się okłady suche i okłady wilgotne. Okłady łatwo dostosowują się do powierzchni ciała i mają dobre właściwości termiczne. Należy pamiętać o stosowaniu warstwy izolacyjnej (ręcznik) i możliwości oparzenia w przypadku wypłynięcia żelu z uszkodzonego woreczka.

• Poduszki elektryczne. Mogą służyć (także w domu) w celu rozluźniania napiętych mięśni, działania przeciwbólowego i aby poprawić miejscowe krążenie krwi oraz do przygotowania do innych zabiegów i ćwiczeń leczniczych. Ponieważ nie stygną, trzeba zachować szczególną ostrożność i czujność podczas wykonywania zabiegu.

Dowody naukowe

Na podstawie stosunkowo niewielkiej liczby wiarygodnych badań naukowych opublikowano kilka międzynarodowych wytycznych postępowania fizjoterapeutycznego z zastosowaniem zabiegów ciepłoleczniczych w leczeniu schorzeń reumatoidalnych, zwyrodnieniowych stawów i bólów krzyża. Stosunkowo najlepiej poparte wynikami badań jest stosowanie ultradźwięków, ale ostatnio ukazują się także publikacje dotyczące skuteczności kąpieli parafinowych w niektórych dysfunkcjach stawów obwodowych. Bada się także stosowanie kąpieli w saunie, w tym u osób z chorobami układu krążenia.

Rozpowszechnienie

Różne rodzaje zabiegów tracą na popularności (naświetlania lampami IR, tradycyjne zabiegi wodolecznicze), inne są nadal powszechnie stosowane (sauna, żele podgrzewane), a zainteresowanie niektórymi wydaje się powracać (zabiegi parafinowe).