Cukrzyca jest chorobą przewlekłą wymagającą stałego leczenia i monitorowania. Niektóre kontrolne działania może realizować sam chory na cukrzycę, niektóre zaś pozostają w gestii lekarza nadzorującego leczenie.
Jakie badania kontrolne może i powinien samodzielnie wykonywać pacjent?
Chory na cukrzycę powinien samodzielnie mierzyć stężenie glukozy we krwi poprzez nakłucie opuszki palca z częstością zaleconą przez lekarza. Z pomiarów tych winien wyciągać wnioski. Właściwa samokontrola stężenia glukozy (inaczej: glikemii) i interpretacja wyniku tego badania to klucz do dobrego wyrównania cukrzycy. Każdy pomiar musi mieć znaczenie: na przykład potwierdzać odpowiednio dobraną dawkę insuliny lub leku przeciwcukrzycowego albo wskazywać na brak ryzyka niedocukrzenia w nocy. Wskazane jest testowanie pokarmów – pomiar stężenia glukozy po spożyciu produktu nowego lub podejrzewanego o znaczne zawyżanie stężenia glukozy we krwi. Takie postępowanie pozwala na zmniejszenie wahań glikemii. Brak odpowiednio częstych pomiarów glikemii to z reguły główny powód złego wyrównania cukrzycy.
Przy wykonywaniu tych pomiarów należy pamiętać o właściwej technice i zmianie igieł do nakłuwacza, ponieważ jest to sprzęt jednorazowy. Wielokrotne stosowanie tych samych ostrzy do nakłuwacza może być przyczyną niepotrzebnego bólu, uszkodzenia skóry czy też zakażenia. Pacjent powinien zwracać uwagę na stan opuszek palców.
Niekiedy (pod pewnymi warunkami), próbkę krwi do badania stężenia glukozy można uzyskać z tak zwanych alternatywnych miejsc nakłucia, na przykład z dłoni, ramienia, przedramienia, łydki lub uda. Szczegółowego opisu takiej procedury należy poszukiwać w instrukcji obsługi danego glukometru. Wszelkie niejasności w tym względzie należy omówić z lekarzem.
Trzeba też pamiętać, że nakłuwacz to sprzęt przeznaczony do użytku przez jednego chorego, a korzystanie, nawet okazjonalne, z tego samego urządzenia przez inną osobę, na przykład sąsiada, może się zakończyć zarażeniem chorobą zakaźną (np. wirusowym zapaleniem wątroby typu C).
Poza pomiarem stężenia glukozy we krwi, pacjent za pomocą dostępnych w aptece testów paskowych może oznaczyć stężenie glukozy w próbce moczu. Dodatkowo przy tym teście oznacza się obecność acetonu w moczu. Obecnie badanie to powszechnie stosuje się u kobiet w ciąży chorujących na cukrzycę. W przypadku innych pacjentów i innych typów cukrzycy test jest rzadziej stosowany. Badanie to ma głównie znaczenie w ocenie konieczności intensyfikacji leczenia, na przykład poprzez przyjęcie dodatkowych dawek insuliny lub skierowanie pacjenta do szpitala. Samo wykonanie testu jest proste – kupiony w aptece pasek wyciągamy z pudełka i zanurzamy w próbce moczu. Po 15 i 30 sekundach obserwujemy zmianę zabarwienia paska. Skala barwna na opakowaniu pozwala przypisać danemu zabarwieniu konkretny wynik: aceton i glukoza nieobecne lub obecne w określonych stężeniach.
Od niedawna pacjent może korzystać z oznaczenia obecności ciał ketonowych we krwi. Badanie to dostępne wykonuje się przy użyciu jednego z dostępnych na rynku glukometrów i specjalnych pasków. Pomiaru dokonuje się podobnie jak pomiaru stężenia glukozy, poprzez przyłożenie kropli krwi uzyskanej z nakłutej opuszki palca do paska testowego. Test ten jest szczególnie przydatny dla niektórych grup pacjentów, na przykład sportowców chorych na cukrzycę typu 1 lub niektórych pacjentów leczonych metodą wielokrotnych wstrzyknięć insuliny.
Okresowo chory na cukrzycę powinien samodzielnie dokonać pomiaru masy ciała za pomocą zwykłej wagi łazienkowej. Zwiększona masa ciała (nadwaga lub otyłość) to jedna z przyczyn cukrzycy. Pacjent może także samodzielnie wyliczyć swój wskaźnik BMI. Jest to wynik otrzymany przez podzielenie masy ciała (w kilogramach) przez wzrost (w metrach) podniesiony do kwadratu. BMI można łatwo obliczyć stosując automatyczne kalkulatory dostępne w Internecie (np.: BMI - Body Mass Index (wskaźnik masy ciała)). Oprócz bezwzględnej wartości masy ciała w kilogramach niekiedy dobrze jest zmierzyć skład procentowy ciała, a zwłaszcza zawartość tkanki tłuszczowej. Pomiaru takiego można dokonać (najlepiej na czczo) na specjalnej wadze, zwykle dostępnej na przykład w klubach fitness. Pomiar ten jest szczególnie istotny w przypadku pacjentów pozornie otyłych, z dużą masą mięśniową (pracowników fizycznych, sportowców), u których wskaźnik BMI się nie sprawdza. Należy pamiętać, że otyłość definiowana jest jako nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej w organizmie (>25% całkowitej masy ciała u mężczyzn oraz >35% u kobiet).
Cennych informacji o rozmieszczeniu tkanki tłuszczowej poprzez dostarczają pomiary obwodów bioder i talii i wyliczenie wskaźnika talia-biodra (waist-hip ratio - WHR), który oblicza się dzieląc obwód talii przez obwód bioder. Na podstawie tego wskaźnika otyłych chorych kwalifikujemy do otyłości brzusznej (inaczej wisceralnej; sylwetka jabłka), gdy wynosi on ≥0,95 dla mężczyzn i ≥0,80 dla kobiet, lub otyłości pośladkowo-udowej (mniej groźnej dla zdrowia; sylwetka gruszki), gdy WHR wynosi <0,95 u mężczyzn i <0,80 u kobiet.
Zwiększony obwód talii >94 cm u mężczyzn i >80 cm u kobiet w prosty sposób świadczy o otyłości brzusznej (wisceralnej) i jest uznanym czynnikiem ryzyka sercowo-naczyniowego. Tacy pacjenci nie mogą zwiększać masy ciała. Zalecenia kardiologiczne wyróżniają też grupę chorych z obwodem tali >102 cm u mężczyzn i >88 cm u kobiet - pacjenci ci zdecydowanie powinni schudnąć. Normy są nieco inne dla kobiet i dla mężczyzn z powodu naturalnych różnic w budowie ciała.
Pomiaru obwodu talii należy dokonać w połowie odległości między dolnym brzegiem (łukiem) żeber, a górnym brzegiem grzebienia kości biodrowej (lub według innych źródeł w najwęższym miejscu tułowia, orientacyjnie nieco powyżej pępka). Natomiast pomiaru obwodu bioder dokonuje się, prowadząc miarkę przez największą wypukłość mięśni pośladkowych, poniżej talerzy biodrowych (lub według innych źródeł na wysokości krętarza większego).
Każdy chory na cukrzycę powinien okresowo kontrolować ciśnienie tętnicze. Prawidłowe wartości wynoszą: <140/85 mm Hg.
Pacjenci, którzy podejrzewają u siebie rozwój powikłania o typie neuropatii cukrzycowej mogą samodzielnie wykonać test na obniżone wydzielanie potu. Jest to jeden z jej objawów (oprócz typowego „mrowienia”, „pieczenia”, „drętwienia” kończyn), przez co stopy stają się suche, podatne na zakażenia i uszkodzenia. W niektórych krajach europejskich w aptekach lub sklepach medycznych dostępne są proste, łatwe do wykonania testy w postaci plastrów naklejanych na skórę podeszwy stopy. Wynik uzyskuje się po 10 minutach poprzez zmianę zabarwienia plastra. Dodatni test zaburzeń wydzielania potu dość dokładnie świadczy o neuropatii cukrzycowej.
Chorzy z ryzykiem rozwoju stopy cukrzycowej powinni okresowo oglądać swoje stopy, w tym podeszwy. Można do tego celu wykorzystać lustro położone na podłodze lub skorzystać z pomocy innej osoby. Zespół stopy cukrzycowej to zmiany na stopie u osoby chorej na cukrzycę wynikające z uszkodzenia nerwów lub naczyń krwionośnych. Jeśli powikłanie takie już występuje, chory powinien codziennie wieczorem kontrolować stan stóp.
Jeżeli w terapii cukrzycy stosuje się insulinoterapię, to należy systematycznie samemu badać miejsca wstrzyknięć insuliny przez oglądanie i dotykanie, szukając ognisk lipohipertofii, czyli miejscowego przerostu tkanki tłuszczowej. To powikłanie leczenia insuliną widoczne jako zmiana obrysu (uwypuklenie, przerost) skóry w miejscach wstrzyknięć. W większości przypadków pacjent samodzielnie może rozpoznać ognisko lipohipertrofii. Obszar taki ma zwykle gąbczastą konsystencję, choć niekiedy może dojść do miejscowego zgrubienia, stwardnienia skóry.
Chorzy chętnie wykonują wstrzyknięcia insuliny w takie miejsce, bo z powodu mniejszej ilości zakończeń nerwowych zastrzyki są mniej bolesne lub wręcz bezbolesne, a z powodu zredukowanej ilości naczyń krwionośnych jest też mniejsze ryzyko krwawienia. Jednak takie postępowanie ma niekorzystne następstwa, ponieważ podanie insuliny w ognisko lipohipertrofii niekorzystnie wpływa na jej wchłanianie i przez to zmniejsza działanie insuliny. U pacjentów z przerostem tkanki podskórnej częściej występuje niewyjaśniona hipoglikemia oraz zmienność glikemii w porównaniu z chorymi bez tego zaburzenia, zwykle występuje też zwiększone dobowe zapotrzebowanie na insulinę.
Na jakie badania kontrolne pacjent powinien się zgłaszać do lekarza?
Chory na cukrzycę nie może się leczyć samodzielnie. Musi pozostawać pod stałą kontrolą lekarza. Przynajmniej raz w roku zalecana jest konsultacja diabetologa i okulisty. Często niezbędne są konsultacje innych lekarzy specjalistów. Według zaleceń lekarza prowadzącego należy systematycznie wykonywać badania laboratoryjne, z których najbardziej podstawowe to oznaczenie parametrów wydolności nerek (stężenie kreatyniny z z wyliczeniem eGFR), lipidogramu, odsetka hemoglobiny glikowanej (HbA1c), badanie ogólne moczu z osadem. Niekiedy potrzebne są bardziej specjalistyczne badania laboratoryjne, na przykład: oznaczenie albumin w moczu (wskaźnika przewlekłych powikłań), TSH (hormonu określającego funkcjonowanie tarczycy).
Cukrzyca to choroba niejednorodna, w zależności od jej typu i przebiegu w razie potrzeby lekarz może zlecić też wykonanie innych badań dodatkowych, na przykład w kierunku neuropatii cukrzycowej, badanie przepływów naczyniowych, 24-godzinne monitorowanie ciśnienia tętniczego. Lekarz prowadzący zawsze dobiera odpowiednie badania dla każdego pacjenta.
