Co to jest?

Ogólne badanie moczu polega na ocenie próbki moczu pod kątem cech fizycznych i biochemicznych oraz występowania w moczu komórek, wałeczków i kryształów.

Jakie są wskazania do badania?

Ze względu na dużą przydatność w rozpoznawaniu chorób badanie ogólne moczu jest jednym z najczęściej wykonywanych badań laboratoryjnych:

• nerek (np. kłębuszkowe lub śródmiąższowe zapalenie nerek),
• dróg moczowych (np. zakażenie, kamica, nowotwory),
• powikłań tzw. chorób cywilizacyjnych, takich jak cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, otyłość; w tych przypadkach zaleca się wykonywanie badania w regularnych odstępach czasu (zwykle raz w roku),
• chorób tzw. układowych, dotyczących licznych narządów (np. toczeń trzewny, inne choroby tkanki łącznej, skrobiawica),
• często wchodzi w zakres tzw. badań podstawowych (podobnie jak morfologia krwi, OB), wykonywanych okresowo w celu wczesnego wykrycia często występujących chorób lub oceny ogólnego stanu zdrowia (np. badania pracownicze).

Jakie są przeciwwskazania do badania?

Nie ma żadnych przeciwwskazań.

Jak prawidłowo pobrać próbkę moczu do badania?

Najbardziej wartościowe jest badanie próbki moczu pochodzącej z pierwszej porannej mikcji (oddania moczu).

Próbkę najlepiej pobrać do specjalnego pojemnika (kupionego w aptece lub otrzymanego w laboratorium analitycznym); ostatecznie można do tego użyć innego dokładnie wymytego pojemnika ze szczelnym zamknięciem. Próbka powinna zostać poddana badaniu w ciągu 2 godzin od pobrania. Jeżeli niezwłoczne dostarczenie próbki do laboratorium nie jest możliwe, można ją przez kilka godzin przechowywać w lodówce.

Aby próbka moczu nie uległa zanieczyszczeniu, należy:

• dokładnie umyć (wodą z mydłem lub płynem do higieny intymnej) okolicę zewnętrznego ujścia cewki moczowej – u kobiety należy rozchylić zewnętrzne wargi sromowe i przemywać okolicę ujścia cewki moczowej w kierunku od przodu do tyłu, a u mężczyzny odciągnąć napletek,
• pobrać do naczynia próbkę z tzw. środkowego strumienia moczu – należy rozpocząć oddawanie moczu do ubikacji, a następnie około 20 ml oddać do naczynia; końcowa partia moczu trafia do toalety.

Jeżeli nie jest to konieczne, nie wykonuje się ogólnego badania moczu u kobiety w trakcie miesiączki lub tuż przed nią.

Badane cechy moczu podane na wyniku badania ogólnego moczu oraz częste przyczyny wyniku nieprawidłowego

Odczyn (tzw. pH). Prawidłowy mocz ma odczyn kwaśny. Zasadowy odczyn moczu może występować w przewlekłych zakażeniach układu moczowego wywołanych niektórymi bakteriami oraz w zaburzeniach (najczęściej wrodzonych) czynności cewek nerkowych.

Barwa. Prawidłowy mocz jest przejrzysty, barwy żółtej. Inny kolor świadczy o obecności nieprawidłowych składników:

• czerwony (możliwe odcienie od różowego do brunatnego) – najczęściej przyczyną jest krwiomocz, czyli obecność erytrocytów; inne możliwe przyczyny to obecność hemoglobiny (z rozpadłych erytrocytów), mioglobiny (z uszkodzonych mięśni), barwników pochodzących z pokarmów (np. buraki ćwikłowe, maślaki) lub leków (np. ryfampicyna),
• mętny – duża liczba leukocytów (tzw. ropomocz w zakażeniu układu moczowego) lub kryształów (fosforany, moczany).

Gęstość względna (ciężar właściwy). Jeśli próbka moczu pochodzi z porannej mikcji, gęstość względna jest zwykle większa niż 1,023. Może być mniejsza, jeśli:

• w ciągu kilku godzin przed pobraniem próbki przyjmowane były płyny,
• w przypadku niewydolności nerek gęstość względna moczu jest mniejsza niż 1,023, bez względu na sposób pobrania próbki, a w bardzo ciężkiej niewydolności nerek wynosi około 1,010.

Duża gęstość względna moczu (ok. 1030 lub więcej) występuje w przypadku

• znacznego odwodnienia (biegunka, wymioty, ciężki wysiłek fizyczny, gorączka, nieprzyjmowanie płynów przez dłuższy czas) u osób ze zdrowymi nerkami,
• obecności w moczu nieprawidłowych substancji, takich jak glukoza (cukrzyca) lub radiologiczny środek cieniujący (wydalany przez nerki w krótkim czasie po jego podaniu do badania radiologicznego, takiego jak urografia, tomografia komputerowa).

Białko. W prawidłowym moczu nie występuje. Jeżeli jest obecne, to w zależności od metody badania wynik może być podany w liczbach (np. 150 mg/l – im większa liczba, tym większa ilość białka w moczu) lub tzw. plusach (np. ++; większa liczba plusów oznacza większą ilość białka).

Możliwe przyczyny występowania białka w moczu:

• choroby nerek (najczęstsze to kłębuszkowe zapalenie nerek, cukrzycowa choroba nerek, śródmiąższowe zapalenie nerek, neuropatia toczniowa, skrobiawica, polekowe uszkodzenie nerek, nefropatia nadciśnieniowa, stan przedrzucawkowy i rzucawka),
• choroby dróg moczowych (najczęściej zakażenie układu moczowego, zapalenie gruczołu krokowego),
• choroby układu krążenia (niewydolność serca, ciężkie nadciśnienie tętnicze, zakrzepica żył nerkowych),
• choroby krwi (gammapatia monoklonalna, np. szpiczak),
• gorączka lub ciężki wysiłek fizyczny u osoby bez choroby nerek.

Cukier (glukoza). Nie występuje w prawidłowym moczu.
Wynik może być podany w liczbach (np. 50 mg/l – im większa liczba, tym większa ilość glukozy w moczu) lub tzw. plusach (np. ++; większa liczba plusów oznacza większą ilość glukozy).

Przyczyny występowania glukozy w moczu to:

• cukrzyca (typu 1, typu 2, ciężarnych i inne typy cukrzycy),
• uszkodzenie cewek nerkowych (rzadko).

Glukoza może występować w moczu u kobiety z prawidłowo przebiegającą ciążą (zawsze należy wykluczyć cukrzycę).

Barwniki żółciowe. Nie występują w prawidłowym moczu. Towarzyszą chorobom wątroby i dróg żółciowych.

Ciała ketonowe. Nie występują w prawidłowym moczu. Towarzyszą powikłaniom cukrzycy lub stanom głodzenia. Mogą występować w moczu zdrowej osoby nieprzyjmującej pokarmów przez kilkanaście godzin lub dłużej.

Erytrocyty. Wynik prawidłowy:

• nie więcej niż 3 w polu widzenia, jeśli osad moczu badany jest pod mikroskopem,
• nie występują, jeśli mocz badany jest testem paskowym; w tym przypadku wynik nieprawidłowy podawany jest w plusach – większa liczba plusów oznacza większą liczbę erytrocytów.

Przyczyny nieprawidłowej liczby erytrocytów w moczu – patrz: Krwiomocz.

Leukocyty. Wynik prawidłowy:

• nie więcej niż 4–5 w polu widzenia, jeżeli osad moczu badany był pod mikroskopem,
• nie występują, jeżeli mocz badany był testem paskowym; w tym przypadku wynik nieprawidłowy podany jest w plusach – większa liczba plusów oznacza większą liczbę leukocytów.

Przyczyny nieprawidłowej liczby leukocytów w moczu:

• zakażenie dróg moczowych, zwykle zapalenie pęcherza lub odmiedniczkowe zapalenie nerek,
• zapalenie gruczołu krokowego u mężczyzny,
• śródmiąższowe zapalenie nerek,
• nieprawidłowe pobranie próbki moczu (zwłaszcza u kobiety; leukocyty pochodzą z okolicy zewnętrznego ujścia cewki moczowej).

Wałeczki. Nie występują w prawidłowym moczu lub stwierdza się tylko pojedyncze wałeczki szkliste. Wałeczki mają kształt cylindryczny i tworzą się w cewkach nerkowych, dlatego stwierdzenie wałeczków innych niż szkliste zwykle wskazuje na chorobę nerek. Wałeczki mogą się pojawić z powodu gorączki lub po ciężkim wysiłku fizycznym u osoby bez choroby nerek.

Rodzaje wałeczków wskazujących na chorobę nerek:

• wałeczki ziarniste, zbudowane z komórek lub ich fragmentów,
• erytrocytowe – zbudowane z erytrocytów i wskazują na kłębuszkowe zapalenie nerek,
• leukocytowe – zbudowane z leukocytów i wskazują na śródmiąższowe zapalenie nerek,
• nabłonkowe – zawierają komórki cewek nerkowych i wskazują na uszkodzenie cewek,
• woskowe – wskazują na ciężkie uszkodzenie nerek,
• tłuszczowe – mogą występować w zespole nerczycowym.

Kryształy. Mogą występować u osób zdrowych. Najczęściej zbudowane są z fosforanów lub moczanów. U osób z kamicą moczową mogą wskazywać na rodzaj substancji, z których zbudowane są złogi.

Bakterie. Uwaga! Informacja o obecności bakterii na wyniku ogólnego badania moczu nie jest miarodajna. Zwykle świadczy na namnożeniu bakterii w próbce moczu po jej pobraniu. Do oznaczania bakterii w moczu służy posiew moczu.

Co zrobić w przypadku nieprawidłowego wyniku badania ogólnego moczu?

W przypadku nieprawidłowego wyniku badania ogólnego moczu w jakimkolwiek zakresie zawsze konieczna jest ocena przez lekarza. Jest to szczególnie ważne w przypadku nieprawidłowości, które mogą wskazywać na chorobę potencjalnie zagrażającą życiu, takich jak:

• krwiomocz (mogący być objawem nowotworu),
• duży białkomocz, tj. >200 mg/dl lub +++ (objaw poważnej choroby nerek z możliwymi groźnymi powikłaniami),
• cukromocz (zwykle objaw cukrzycy, która nieleczona zagraża wystąpieniem powikłań zagrażających życiu).