W Polsce ryzyko zakażenia wirusami przenoszonymi drogą krwi dotyczy przede wszystkim trzech wirusów: wirusowego zapalenia wątroby typu B (HBV), typu C (HCV) i ludzkiego wirusa upośledzenia odporności (HIV) (możliwość taka obejmuje również inne wirusy, lecz nie będzie to w tym miejscu analizowane).
W pierwszym rzędzie dotyczy ono osób mających zawodowy kontakt z potencjalnymi źródłami takiego zakażenia. Oprócz pracowników ochrony zdrowia są to wszystkie osoby, które z powodu wykonywanego zawodu mają możliwość takiej ekspozycji, a więc: policjanci, strażacy, strażnicy więzienni, żołnierze na polu walki. Osobną kategorię tworzą osoby eksponowane przypadkowo, np. niosące pomoc ofiarom wypadków drogowych i innych (np. katastrof budowlanych), odbierające poród w nadzwyczajnych okolicznościach, względnie przypadkowo ukłute lub zranione ostrymi przedmiotami w sposób bierny (np. podczas spaceru boso, itp.) lub czynny (zaatakowane takimi przedmiotami przez napastnika, ugryzione, itp.).
Trudno opisać wszystkie możliwe sytuacje, w których dochodzi do zakażenia, można je natomiast sprowadzić do okoliczności, w których podejrzanym przedmiotem została naruszona ciągłość skóry, ewentualnie doszło do opryskania nieznanym płynem, na przykład spojówek oczu. Bardzo szczególną kategorię stanowią też osoby zgłaszające podejrzane kontakty seksualne.
Z punktu widzenia ryzyka potencjalnego zakażenia materiał zakaźny klasyfikuje się następująco:
- duże ryzyko – krew i płyny ustrojowe zanieczyszczone krwią, wydzielina pochwy, nasienie
- małe ryzyko – płyn mózgowo-rdzeniowy, stawowy, opłucnowy, otrzewnowy, osierdziowy, owodniowy
- bardzo małe ryzyko – kał, mocz, ślina, plwocina, wydzielina z nosa, łzy, pot (ryzyko rośnie, gdy w wymienionych wyżej materiałach biologicznych znajduje się krew).
Wirus zapalenia wątroby typu B (HBV)
U osób podatnych na zakażenie HBV (nieodpornych) ryzyko zakażenia związane ze skaleczeniem się igłą lub innym ostrym narzędziem zależy od stanu serologicznego osoby (tzn. aktywności procesu zapalnego), której krwią były skażone:
- HBsAg(+) i HBeAg(+) – ryzyko klinicznie jawnego wirusowego zapalenia wątroby typu B wynosi 22—31%, a zakażenia bezobjawowego 37—62%
- HBsAg(+) i HBeAg(-) – ryzyko, odpowiednio, 1—6% i 23—37%.
Stężenie cząstek wirusowych jest największe we krwi. Wirus występuje także w innych płynach ustrojowych, jednak w znacznie mniejszych ilościach.
Wirus zapalenia wątroby typu C (HCV)
Ryzyko zakażenia HCV po ekspozycji na krew jest stosunkowo małe – 2—4% po ukłuciu igłą i poniżej tego odsetka po kontakcie przez błonę śluzową. Jest znikome po kontakcie z innymi płynami ustrojowymi.
Ludzki wirus upośledzenia odporności (HIV)
Poza krwią HIV może być obecny w ślinie, łzach, moczu, wymiocinach, aerozolach (powstających np. podczas zabiegów dentystycznych) i innych płynach ustrojowych. Jednakże nieznane są przypadki zakażeń z tych źródeł. Ryzyko zakażenia HIV może nastąpić w niżej podanych okolicznościach:
- ukłucie igłą lub skaleczenie innym ostrym narzędziem – 0,32%, a więc 1 na 300 takich zdarzeń
- zabrudzenie krwią błony śluzowej lub nieuszkodzonej skóry – 0,09%.
Na zwiększone ryzyko zakażenia mają wpływ: wysoka wiremia u pacjenta źródłowego, głębokie zranienie, krew widoczna na narzędziu, igły o dużej średnicy kanału, zakażony HIV pacjent aktualnie nie leczony anty-HIV, zanieczyszczenie krwią skóry uszkodzonej z różnych powodów, bezpośrednia penetracja przez nieosłoniętą skórę.
Zasady postępowania
- ogólne – poza sytuacjami, których charakter trudno jest przewidzieć, przy jakichkolwiek planowanych kontaktach z materiałem biologicznym należy używać rękawiczek, najlepiej lateksowych. Powinny one znajdować się w wyposażeniu apteczek domowych, samochodowych, zakładowych, itp. Jeżeli doszło do skaleczenia, uszkodzone miejsce należy przemyć dużą ilością wody z mydłem bez tamowania krwi lub jej wyciskania. Nie zaleca się stosowania preparatów odkażających. Błonę śluzową należy obficie spłukiwać fizjologicznym roztworem soli kuchennej (0,9% chlorek sodu).
- szczegółowe
a) HBV – najpewniejszą ochronę stanowią szczepienia. W wyjątkowych okolicznościach można zastosować immunoglobulinę swoistą, zawierającą przeciwciała anty-HBs.
b) HCV – nie ma szczepionki, ani swoistej immunoglobuliny anty-HCV. W dniu ekspozycji należy oznaczyć anty-HCV oraz aktywność ALT w celu ewentualnego wykrycia nierozpoznanego uprzednio zakażenia. Po upływie 3 i 6 miesięcy ponownie należy oznaczyć anty-HCV, jeśli pierwszy wynik badania był ujemny.
c) HIV – w ciągu kilku godzin musi odbyć się konsultacja ze specjalistą, najlepiej lekarzem chorób zakaźnych. Proponuje się pobranie krwi w celu wykonania testu na przeciwciała anty-HIV, aby przekonać się, czy nie istnieje już zakażenie tym wirusem nabytym w przeszłości.
Jeżeli okoliczności wskazują na ryzyko zakażenia w związku z ekspozycją, proponuje się ofierze wypadku leczenie zapobiegawcze. Polega ono na stosowaniu przez 28 dni leków antyretrowirusowych. Doboru odpowiednich leków, ich rodzaju, zestawów etc., dokonuje zawsze i wyłącznie lekarz konsultujący, specjalista z zakresu chorób zakaźnych, zgodnie z obowiązującymi aktualnie zasadami ustalonymi przez ekspertów. Pod żadnym pozorem nie można stosować tego rodzaju działań na własną rękę. Profilaktykę rozszerzoną stosuje się wówczas, gdy pacjent źródłowy jest HIV-dodatni, a wirus wykazuje fenotypową lub genotypową oporność na leki przeciwretrowirusowe lub jeśli istnieje takie podejrzenie, stosując leki, na które dany izolat HIV jest wrażliwy.
Przed rozpoczęciem leczenia zapobiegawczego oraz po upływie 2 tygodni przeprowadza się badania kontrolne mające na celu stwierdzenie, czy nie występują toksyczne działania zastosowanych preparatów.
Badania w kierunku ewentualnego zakażenia HIV przeprowadza się po 3 miesiącach od zdarzenia. Do tego czasu osobę tę uznaje się za potencjalnie zakażoną. Nie może ona utrzymywać kontaktów seksualnych, być dawcą krwi, nasienia i narządów, a kobiety nie powinny zachodzić w ciążę (patrz wyżej), a jeżeli karmią niemowlę - należy odstawić je od piersi.
