Czym się różni cytologia konwencjonalna od LBC? Jak interpretować wyniki? Czy stosuje się system Papanicolaou czy TBS? Które choroby może wykryć cytologia? Kiedy należy przeprowadzić badanie i jak się do niego przygotować?
Fot. pixabay.com
Co to jest cytologia?
Badanie cytologiczne, powszechnie nazywane cytologią, polega w ginekologii na badaniu pod mikroskopem komórek pobranych z tarczy i kanału szyjki macicy (wykonuje się także badanie cytologiczne, np. dróg oddechowych czy układu pokarmowego). Materiał jest pobierany specjalnym narzędziem (szczoteczką cytologiczną) z okolicy ujścia zewnętrznego szyjki macicy – nabłonek wielowarstwowy płaski, z wnętrza kanału szyjki – nabłonek gruczołowy.
Badanie sprawdza obecność komórek przedrakowych lub rakowych. Średnia czułość cytologii (zdolność do prawidłowego wykrywania danej choroby) wynosi 60–70%, a swoistość (zdolność do identyfikacji osób zdrowych) 94%.
Fałszywie ujemny wynik cytologii może być spowodowany zbyt małą liczbą nieprawidłowych komórek, obecnością komórek krwi czy komórek zapalnych.
Cytologia jest badaniem przesiewowym (skriningowym), to znaczy, że jej celem jest wykrywanie choroby (chorób szyjki macicy) przed wystąpieniem objawów lub zmian przedchorobowych (surogatów choroby) oraz kontrola stanu zdrowia populacji. Wynik badania cytologicznego nie stanowi rozpoznania, może natomiast być podstawą dalszej diagnostyki – kolposkopii, biopsji i analizy histopatologicznej i/lub molekularnej.
Cytologia płynna (LBC) i konwencjonalna
Istnieją dwa rodzaje badania cytologicznego:
- cytologia konwencjonalna – pobrany materiał przenoszony jest na szkiełko mikroskopowe i utrwalany 96% roztworem etanolu
- LBC (Liquid-based cytology), czyli cytologia na podłożu płynnym (cytologia płynna, jednowarstwowa, cienkowarstwowa) – końcówka szczoteczki cytologicznej umieszczana jest w pojemniku z płynem zapobiegającym uszkodzeniu pobranych komórek, następnie w laboratorium materiał przenoszony jest na filtr, który oczyszcza płyn (m.in. ze śluzu, krwinek czerwonych czy bakterii) i dopiero wtedy próbka trafia na szkiełko mikroskopowe. Czułość LBC w dobrych laboratoriach jest nieznacznie większa od cytologii konwencjonalnej, natomiast jej wielką zaletą jest możliwość wykonania nawet trzech różnych testów diagnostycznych (w tym obiektywnych, molekularnych), bez konieczności wzywania pacjentki na kolejne pobranie materiału z szyjki macicy.
Koszt cytologii konwencjonalnej to 50–85 zł, za LBC trzeba zapłacić ok. 100–150 zł.
W Polsce realizowany jest program profilaktycznych badań cytologicznych dla kobiet od 25. do 59. roku życia, w ramach którego przysługuje bezpłatne badanie (cytologia konwencjonalna) co 3 lata, a w grupie ryzyka co roku (do grupy ryzyka należą kobiety zakażone ludzkim wirusem niedoboru odporności – HIV, ludzkim wirusem brodawczaka – HPV lub przyjmujące leki immunosupresyjne).
Badanie nie wymaga skierowania.
W przypadku nieprawidłowego wyniku badania cytologicznego algorytm postępowania przewiduje w zależności od rodzaju i zaawansowania stwierdzonych zmian, jej powtórzenie za 6 miesięcy lub diagnostykę pogłębioną (kolposkopia, badanie histopatologiczne, oznaczenie HPV).
Listę poradni, które biorą udział w programie podaje Narodowy Fundusz Zdrowia:
https://gsl.nfz.gov.pl/GSL/GSL/ProgramyProfilaktyczne
Cytologia – kiedy zrobić, jak się przygotować?
Cytologię powinno się wykonywać regularnie od momentu podjęcia współżycia i nie później niż do 25. roku życia. Zaleca się wykonywanie cytologii co roku, potem – gdy wyniki są prawidłowe – co 3 lata (w ramach zaleceń programu zorganizowanego). Zakończenie skriningu można rozważyć po ukończeniu 65 lat, ale tylko jeśli dotychczasowe wyniki były prawidłowe.
Badanie cytologiczne najlepiej przeprowadzić w środku cyklu, nie wcześniej niż 4 dni po ostatnim dniu miesiączki i nie później niż 4 dni przed rozpoczęciem miesiączki. Nie należy się zgłaszać w trakcie krwawienia miesiączkowego.
Na 4 dni przed badaniem nie należy stosować żadnych leków dopochwowych, a na dobę przed badaniem nie współżyć, nie stosować irygacji (płukania) pochwy, nie używać tamponów, nie poddawać się badaniu ginekologicznemu/przezpochwowemu badaniu ultrasonograficznemu.
Jeśli występuje stan zapalny pochwy (jego objawy to m.in. pieczenie, świąd, upławy), zaleca się wykonanie badania po jego wyleczeniu.
Pobieranie rozmazu cytologicznego przeprowadza się na fotelu ginekologicznym z użyciem wziernika (ramiona wziernika rozchylają ściany pochwy, zapewniając dostęp do szyjki macicy).
Przez wziernik wprowadzane jest narzędzie (specjalna szczoteczka cytologiczna), którym delikatnie, ruchem obrotowym pobiera się z okolicy ujścia zewnętrznego szyjki macicy nabłonek wielowarstwowy płaski, a z wnętrza kanału szyjki – nabłonek gruczołowy.
Procedura jest prawie bezbolesna i może powodować następowe plamienie/ krwawienie z szyjki macicy (wynika ono ze złuszczenia nabłonka).
Cytologia – wyniki
Na wynik badania cytologicznego trzeba czekać z reguły 2–3 tygodnie.
W interpretacji wyniku badania cytologicznego po wielu latach stosowania 5-stopniowej skali Papanicolaou uznano ją za niewystarczającą i zastąpiono dokładniejszym, opisowym systemem Bethesda (The Bethesda System, TBS). Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników od 2001 roku rekomenduje ocenę wyników badania cytologicznego, opartą właśnie na tym systemie.
System Bethesda obejmuje informację na temat rodzaju próbki (cytologia cienkowarstwowa lub konwencjonalna), jej jakości (ocenia ilość i rodzaj komórek, utrwalenie i wybarwienie preparatu) oraz ogólnej charakterystyki. Jeśli materiał nie spełnia kryteriów diagnostycznych, wskazany jest powód niewykonania badania.
Skróty stosowane w opisie wyniku w TBS:
- NILM (negative for intraepithelial lesion or malignancy) – wynik ujemny pod względem zmian śródnabłonkowych lub raka (czyli prawidłowy)
- ACS (atypical squamous cells) – nieprawidłowe komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego
- ASC-US (atypical squamous cells of undetermined significance) – nieprawidłowe komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego o nieokreślonym znaczeniu (często świadczy o przewlekłym stanie zapalnym)
- ASC-H (atypical squamous cells, cannot exclude high-grade squamous intraepithelial lesions) – nieprawidłowe komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego, w których przypadku nie można wykluczyć zmian śródnabłonkowych dużego stopnia
- LSIL (low-grade squamous intraepithelial lesion) – zmiana śródnabłonkowa małego stopnia, może świadczyć o zakażeniu HPV
- HSIL (high-grade squamous intraepithelial lesion) – zmiana śródnabłonkowa dużego stopnia
- CIS (carcinoma in situ) – rak płaskonabłonkowy in situ, czyli „w miejscu”
- AGC (atypical glandular cells) – nieprawidłowe komórki nabłonka gruczołowego
- AIS (adenocarcinoma in situ) – rak gruczołowy in situ, czyli „w miejscu”
- Zmiana śródnabłonkowa (wewnątrznabłonkowa), inaczej dysplazja szyjki macicy lub śródnabłonkowa neoplazja szyjki macicy (cervical intraepithelial neoplasia – CIN) oznacza, że wykryto nieprawidłowości w budowie tkanek szyjki macicy, które mogą prowadzić do rozwoju nowotworu. Wyróżnia się 3 stopnie zaawansowania zmian:
- CIN1 – śródnabłonkowa neoplazja małego stopnia
- CIN2 – śródnabłonkowa neoplazja średniego stopnia
- CIN3 – śródnabłonkowa neoplazja dużego stopnia.
Skala Papanicolaou powstała w połowie XX wieku i wyróżniała 5 grup:
- grupa 1 w rozmazie występują tylko prawidłowe komórki
- grupa 2 oprócz prawidłowych komórek występują komórki zapalne
- grupa 3 rozmaz nieprawidłowy
- podtyp A – nasilony stan zapalny
- podtyp B – występują komórki nabłonka o budowie dysplastycznej wskazujące na CIN
- grupa 4 rozmaz nieprawidłowy - występują komórki nieprawidłowe (atypowe), które mogą wskazywać na nowotwór we wczesnym stadium (bez nacieków na sąsiadujące tkanki)
- grupa 5 rozmaz nieprawidłowy - występują liczne komórki atypowe, charakterystyczne dla raka w zaawansowanym stadium
Cytologia - o to pytają pacjentki
Cytologia w ciąży
Rekomenduje się przeprowadzanie badania cytologicznego u każdej ciężarnej na pierwszej wizycie ciążowej, o ile od poprzedniego badania upłynęło 6 miesięcy.
Z wykonaniem cytologii po porodzie należy odczekać 12 tygodni.
Cytologia u dziewicy
Zgodnie z zaleceniami regularne badania cytologiczne należy rozpocząć od momentu podjęcia współżycia (zakażenie HPV, które niesie ryzyko rozwoju raka szyjki macicy jest przenoszone drogą płciową), ale nie później niż w 25. roku życia (wg programu przesiewowego w Polsce).
Cytologia u pacjentek z zachowaną błoną dziewiczą jest pobierana w taki sam sposób, jak u pacjentek aktywnych seksualnie.
Plamienie po cytologii
Po badaniu cytologicznym może wystąpić lekkie krwawienie z pochwy. Powinno ono samoistnie ustąpić. W przypadku utrzymującego się krwawienia, należy zgłosić się do ginekologa.
Czy cytologia może wykryć zakażenie HPV?
Badanie cytologiczne służy wykryciu zmian, które wynikają z zakażenia HPV, ale w celu potwierdzenia/wykluczenia tego zakażenia należy wykonać inne badanie – test PCR lub test HPV DNA.
Czy cytologia wykrywa choroby weneryczne?
Nie. Choroby przenoszone drogą płciową wykrywa się testami serologicznymi (z krwi) lub badaniami bakteriologicznymi (z wymazów).
Cytologia u kobiet bez macicy
U kobiet z zespołem Mayera, Rokitansky'ego, Küstera i Hausera (jego cechą jest brak lub niedorozwój macicy i pochwy), ponieważ nie mają szyjki macicy, a pochwa jest szczątkowa i ślepo zakończona, nie wykonuje się cytologii.
Kobiety, którym usunięto macicę z powodu zmian niezłośliwych (np. mięśniaków macicy) nie muszą podlegać badaniom przesiewowym.
Jeśli powodem histerektomii był stan przedrakowy lub nowotwór szyjki macicy, wskazane jest przeprowadzanie regularnych badań cytologicznych co najmniej przez 20 lat.
Cytologia wysyłkowa
Umożliwia samodzielne pobranie materiału. Korzystając z otrzymanego zestawu, kobieta pobiera sobie wymaz, materiał umieszcza na specjalnie przygotowanym podłożu płynnym, które chroni próbkę przed uszkodzeniem, a następnie wysyła kurierem do laboratorium, które dokonuje jego analizy. Wynik badania otrzymuje się w ciągu 7 dni.
