Tętno: prawidłowe, nieprawidłowe, spoczynkowe, wysiłkowe – normy, sposoby pomiaru

lek. Magdalena Wiercińska

Tętno to pulsowanie ścian tętnicy wywołane falą przepływającej przez nie krwi. Tętno można wyczuć, przykładając palce w miejscach, gdzie tętnice przebiegają płytko pod skórą (np. na nadgarstku, szyi). Nieprawidłowe tętno jest związane z zaburzeniami pracy serca lub nieprawidłowościami dotyczącymi tętnic. U zdrowych osób tętno jest zgodne z biciem serca, symetryczne i miarowe.

Co to jest tętno?

Tętno to falisty ruch tętnic powstający zależnie od skurczów serca i elastyczności ścian tętnic. Inaczej mówiąc, tętno to pulsowanie ścian tętnicy pod wpływem fali przepływającej krwi, które łatwo można wyczuć się po przyłożeniu palców do tętnic (np. na szyi, nadgarstku czy nodze). Tętno odzwierciedla pracę układu sercowo-naczyniowego. Zależy ono głównie od dwóch czynników – bicia serca, które pompuje krew do tętnic oraz stanu naczyń krwionośnych, które badamy. Prawidłowo tętno powinno być zgodne z biciem serca, symetryczne, miarowe. Prawidłowa czynność serca u osoby dorosłej wynosi od około 60 do 90 uderzeń na minutę w spoczynku.

Tętno a puls

Tętno inaczej nazywane jest pulsem.

Tętno podczas snu

Tętno podczas snu jest wyczuwalne podobnie jak w czasie czuwania. Tętno podczas snu jest jednak wolniejsze, ponieważ wtedy serce bije wolniej.

Jak mierzyć tętno?

Badanie tętna polega na oglądaniu tętnic położonych płytko pod skórą, badaniu palpacyjnym, czyli dotykaniu tętnic oraz osłuchiwaniu. U osoby dorosłej lekarz bada dotykaniem po obu stronach ciała tętnice: szyjną wewnętrzną, promieniową, ramienną, udową, podkolanową, grzbietową stopy i piszczelową tylną.

Aby samodzielnie zmierzyć sobie tętno, należy przyłożyć najlepiej dwa palce (wskazujący i środkowy) na nadgarstku od strony kciuka, gdzie pod skórą daje się wyczuć tętno na tętnicy promieniowej. Należy liczyć uderzenia (pulsowanie) przez 20 sekund, a następnie pomnożyć uzyskaną liczbę przez 3, żeby uzyskać tętno minutowe.

Nie zaleca się badania sobie samodzielnie tętna na tętnicach szyjnych, a już zwłaszcza nie należy uciskać tętnic szyjnych po obu stronach jednocześnie.

Prawidłowe tętno spoczynkowe i wysiłkowe. Normy

Prawidłowe tętno u osób dorosłych wynosi od około 60 do 100 uderzeń na minutę w spoczynku. Są to jednak wartości orientacyjne i nie znaczy to, że tętno np. 55 zawsze oznacza chorobę. Tętno u osób wytrenowanych, sportowców jest wolniejsze. U osób z niektórymi chorobami, np. chorobami serca zaleca się utrzymywanie tętna na niższym poziomie, co uzyskuje się odpowiednim leczeniem.

Tętno jest tylko jednym z parametrów opisujących pracę układu krążenia i zawsze jest interpretowane przez lekarza w kontekście innych objawów, chorób towarzyszących oraz sytuacji pacjenta – wieku, kondycji fizycznej, przyjmowanych leków.

Podczas wysiłku fizycznego rytm serca i tętno rosną. Tętno maksymalne należy wyliczyć ze wzoru: 220 minus wiek pacjenta.

Ogólnie docelowe tętno treningowe powinno wynosić:

  • u osób bez chorób układu krążenia 60–70% tętna maksymalnego (220 minus wiek)
  • u osób z chorobami układu krążenia 40–70% rezerwy tętna (najwyższa wartość tętna osiągnięta w czasie próby wysiłkowej minus wartość tętna spoczynkowego) plus wartość tętna spoczynkowego. U osób systematycznie trenujących i o większej sprawności wydolnościowej docelowe tętno treningowe może być ustalone indywidualnie.

Należy pamiętać, że osoby z chorobami układu krążenia lub czynnikami ryzyka chorób układu krążenia (np. cukrzyca) powinny skonsultować swoją aktywność fizyczną z lekarzem. Dotyczy to także osób w okresie rekonwalescencji po chorobie serca, np. zapaleniu mięśnia sercowego.

Przy rozpoczynaniu ćwiczeń należy stopniowo zwiększać aktywność i obciążenie. Na przykład należy wykonywać ćwiczenia w wolnym tempie lub przez krótki czas (np. tylko przez kilka minut). Z czasem można ćwiczyć szybciej i przez dłuższy czas.

Tętno u dzieci

Dzieci mają szybszą akcję serca niż dorośli. U dzieci gorączkujących tętno jest szybsze. Wysokie tętno u dziecka bez gorączki powinno skłonić do wizyty u lekarza.

Tabela 1. Prawidłowa częstotliwość rytmu serca w zależności od wieku
Wiek Częstotliwość rytmu serca (uderzenia/minutę);
mediana (1.–99. centyla)
noworodki (urodzone o czasie) 127 (90–164)
0–3 mies. 143 (107–181)
3–6 mies. 140 (104–175)
6–9 mies. 134 (98–168)
9–12 mies. 128 (93–161)
12–18 mies. 123 (88–156)
18–24 mies. 116 (82–149)
2–3 lat 110 (76–142)
3–4 lat 104 (70–136)
4–6 lat 98 (65–131)
6–8 lat 91 (59–123)
8–12 lat 84 (52–115)
12–15 lat 78 (47–108)
15–18 lat 73 (43–104)
Opracowano na podstawie Fleming S., Thompson M., Stevens R. i wsp.: Normal ranges of heart rate and respiratory rate in children from birth to 18 years of age: a systematic review of observational studies. Lancet. 2011; 377(9770): 1011–8

Detektor tętna płodu

Detektor tętna płodu to urządzenie, które umożliwia monitorowanie pracy serca płodu. Detektor tętna płodu to uproszczona wersja KTG, czyli kardiotokografii, którą stosuje się w gabinetach ginekologicznych i szpitalach. Kardiotokografia służy do monitorowania akcji serca płodu z jednoczasowym zapisem czynności skurczowej mięśnia macicy poprzez czujniki umieszczone na brzuchu ciężarnej. Jest to nieinwazyjna i jedna z podstawowych metod oceny stanu płodu.

Nieprawidłowe tętno – badanie

Aby umieć dobrze ocenić tętno, trzeba mieć spore doświadczenie kliniczne, dlatego nieprawidłowe tętno to objaw stwierdzany raczej przez lekarzy niż samych pacjentów. Lekarz bada tętno za pomocą obserwacji (czasem pulsowanie jest tak wyraźne, że je widać), osłuchiwania oraz badania palpacyjnego, czyli dotyku. Osłuchiwanie serca połączone z przyłożeniem palców ręki do miejsca, gdzie przebiega tętnica to pełna metoda, która najlepiej pozwala ocenić tętno. U osoby dorosłej bada się, dotykając tętnice: szyjną wewnętrzną (z boku po obu stronach szyi, nieco poniżej żuchwy), promieniową (na wewnętrznej stronie nadgarstka od strony kciuka), ramienną (na wewnętrznej powierzchni ramienia), udową (w pachwinie), podkolanową (w dole pod kolanem), grzbietową stopy (na wierzchu stopy) i piszczelową tylną (po wewnętrznej stronie za kostką).

Wynik badania porównuje się po obu stronach.

Ocena tętna obejmuje kilka cech:

  • częstotliwość – czy tętno jest szybkie, czy wolne – odzwierciedla to częstotliwość rytmu serca
  • miarowość – opisujemy tętno jako miarowe lub niemiarowe, tzn. czy jest wyczuwalne w równych odstępach czasu i zgodnie z biciem serca
  • amplitudę – wyróżniamy tętno duże i małe – jak silnie tętnica uwypukla się pod wpływem przepływającej krwi
  • czas trwania fali skurczowej – mówimy o tętnie, że jest chybkie bądź leniwe, co odzwierciedla stan układu krążenia.

Jakie są najczęstsze przyczyny nieprawidłowego tętna?

Zestawienie powyższych cech pozwala lekarzowi opisać tętno i wyciągnąć wnioski dotyczące prawdopodobnych przyczyn zaburzeń. Poniższa lista przedstawia najczęstsze przyczyny nieprawidłowego tętna w zależności od jego rodzaju:

  1. Tętno małe i leniwe występuje w zwężeniu zastawki aortalnej serca, czyli kiedy droga odpływu krwi z serca jest zbyt wąska.
  2. Tętno szybkie, ale słabo wypełnione (małe) jest niepokojącym objawem, gdyż wskazuje na wstrząs, odwodnienie lub tamponadę serca (obecność płynu w worku osierdziowym, otaczającym serce), ale może wystąpić też w przypadku gorączki.
  3. Tętno hipokinetyczne – to tętno, które mówi o tym, że serce nie ma siły pompować dobrze krwi, ponieważ albo jest niewydolne, albo naczynia krwionośne są zmienione chorobowo, tak że stawiają duży opór i trudno do nich wpompować krew.
  4. Tętno chybkie i duże – wskazuje na „intensywny” przepływ krwi, dzieje się tak np. podczas gorączki, po intensywnym wysiłku fizycznym, ale także i w wadach serca, tj. niedomykalności zastawki aortalnej i przetrwałego przewodu Botalla (wrodzona wada serca).
  5. Tętno hiperkinetyczne – to także silnie wyczuwalne tętno, które występuje w niedomykalności zastawki aortalnej, przetrwałym przewodzie Botalla (wrodzona wada serca), kardiomiopatii przerostowej oraz niedomykalności zastawki mitralnej.
  6. Tętno dwubitne – takie, kiedy w czasie jednego uderzenia serca wyczuwamy dwie fale tętna. Dzieje się tak w niektórych złożonych wadach serca, głównie dotyczących zastawek serca.
  7. Tętno dikrotyczne to takie, kiedy lekarz czuje pod palcami falę tętna, jednocześnie słysząc, że serce się kurczy, a następnie czuje drugą falę w czasie, kiedy serce zaczyna się rozkurczać. To z reguły niepokojący objaw ciężkich zaburzeń krążenia w tamponadzie serca (obecność płynu otaczającego serce w worku osierdziowym), w ciężkiej niewydolności serca oraz wstrząsie.
  8. Tętno dziwaczne stwierdza się, jeśli w czasie oddychania następują wyczuwalne zmiany tętna – w czasie wdechu wypełnienie tętna (czyli, jak dobrze się je czuje pod palcami) znacznie się zmniejsza albo wręcz zanika. Towarzyszy temu obniżenie ciśnienia skurczowego >10 mm Hg. Sytuacje, związane z zaburzeniami ciśnienia wewnątrz klatki piersiowej, gdy może dojść do powstania tętna dziwacznego, to: tamponada serca, zaciskające zapalenie osierdzia (błony otaczającej mięsień sercowy), masywna zatorowość płucna, wstrząs, astma i ciężka POChP.
  9. Tętno naprzemienne – polega na tym, że na zmianę czuć fale tętna o dużej amplitudzie i małej, czyli lepiej i słabiej wyczuwalne. W taki sposób opisuje się tętno w niewydolności lewej komory serca.
  10. Tętno bliźniacze – każdemu prawidłowemu uderzeniu serca towarzyszy dodatkowe, nadprogramowe, a co za tym idzie – druga fala tętna. Do takiego tętna dochodzi w niektórych zaburzeniach rytmu serca.
  11. Deficyt tętna, to sytuacja, gdy w ciągu minuty rejestrowanych jest więcej uderzeń serca, niż się wyczuwa, licząc tętno na tętnicach obwodowych. Oznacza to, że nie każde uderzenie serca generuje falę tętna. Dzieje się tak np. w czasie szybkiego migotania przedsionków.
  12. Różnice w amplitudzie tętna na symetrycznych tętnicach, czyli sytuacja, kiedy lekarz w inny sposób wyczuwa tętno na analogicznych tętnicach po prawej niż po lewej stronie. Taki objaw świadczy o zmianach bezpośrednio w danej tętnicy lub w naczyniach po stronie, po której się odgałęzia dana tętnica. Najczęstszą przyczyną są zmiany miażdżycowe w naczyniach krwionośnych. W zaawansowanej miażdżycy, kiedy blaszka miażdżycowa wypełnia niemal całe bądź całe światło tętnicy, zamyka przepływ i tętno jest niewyczuwalne ani w tym miejscu, ani nigdzie poniżej tego odcinka. Inne możliwe przyczyny asymetrii tętna na tętnicach obwodowych to rozwarstwienie aorty, tętniak aorty, choroba Takayasu, koarktacja aorty oraz zwężenie zastawki aortalnej.

Nieprawidłowe tętno – szybkie tętno

Szybkie tętno jest wyrazem szybkiego bicia serca. Może być to związane z prawidłowymi mechanizmami regulacji pracy serca w odpowiedzi na sytuację, w jakiej znajduje się dana osoba. Szybka akcja serca to tachykardia. Przyczyny tachykardii sytuacyjnej:

  1. fizjologiczne, czyli związane z prawidłowymi procesami autoregulacji organizmu:
    • wysiłek fizyczny
    • stres emocjonalny
  2. patologiczne, czyli związane z chorobami:
    • gorączka
    • zbyt mała objętość krwi krążącej w organizmie (hipowolemia), np. po masywnym krwotoku
    • niedokrwistość
    • niewydolność serca
    • nadczynność tarczycy
    • działanie różnych leków.

Nieprawidłowe tętno – wolne tętno

Wolne tętno jest wyrazem wolnej akcji serca. Nie ma ustalonej dolnej granicy, poniżej której rytm serca jest dla danej osoby za wolny, ponieważ jest to zależne od wielu czynników, m. in. od kondycji fizycznej i wytrenowania. Ogólnie przyjmuje się, że prawidłowa częstotliwoość rytmu serca zaczyna się od około 60 uderzeń na minutę, ale sytuację każdego pacjenta lekarz interpretuje indywidualnie. Osoby, które uprawiają sporty wytrzymałościowe (np. maratończycy) mogą mieć bardzo wolną akcję serca w spoczynku i nie jest to objaw choroby. Zbyt wolna akcja serca może wynikać z zaburzeń dotyczących pracy serca. Może to dotyczyć sytuacji, w której:

  • ośrodek, który generuje rytm serca nie działa prawidłowo – sygnały elektryczne nie są wytwarzane wystarczająco często
  • sygnał elektryczny zostaje spowolniony lub zablokowany podczas rozprzestrzeniania się w sercu, są to tzw. zaburzenia przewodzenia.

Przyczynami zbyt wolnej akcji serca i zbyt wolnego tętna mogą być też:

Należy pamiętać, że wolna akcja serca nie zawsze wiąże się z chorobą i że jest wiele dodatkowych czynników – choroby współistniejące, przyjmowane leki, inne objawy, wiek, kondycja fizyczna itp., które wpływają na interpretację wyniku badania tętna. Lekarz zawsze bierze pod uwagę różne parametry i w razie potrzeby kieruje pacjenta na badania dodatkowe.

Co robić w razie wystąpienia nieprawidłowego tętna?

Osobie niewprawnej w badaniu tętna czasem trudno w ogóle wyczuć jego obecność, dlatego badanie tętna powinien przeprowadzać lekarz. Pacjenci częściej odczuwają objawy choroby, którastanowi przyczynę opisanych nieprawidłowości tętna, tj. zawroty głowy, zasłabnięcia, uczucie osłabienia, bóle kończyn, ból w klatce piersiowej itp.

W razie stwierdzenia nieprawidłowego tętna wskazana jest konsultacja w poradni podstawowej opieki zdrowotnej, a niekiedy także konsultacja kardiologiczna. W przypadku asymetrii tętna na analogicznych tętnicach po obu stronach ciała lub braku wyczuwalnego tętna na kończynach, u dorosłych najczęstszą przyczyną są zmiany miażdżycowe w naczyniach krwionośnych. W takiej sytuacji należy udać się do lekarza POZ, który zwykle kieruje pacjenta do angiologa.

Co zrobi lekarz, jeśli zgłosimy się z nieprawidłowym tętnem?

W czasie wizyty lekarz będzie zbierał dokładne informacje na temat towarzyszących objawów. Ważne, aby poinformować go o czasie od jakiego obserwowuje się zaburzenia – czy jest to zupełnie nowy objaw, który nigdy wcześniej nie występował, czy też występuje od dłuższego czasu. Należy także powiedzieć, czy zdarzały się zawroty głowy, zasłabnięcia, utrata przytomności, uczucie kołatania czy ból w klatce piersiowej, nietolerancja wysiłku fizycznego i duszności. Takie objawy mogą wskazywać na choroby serca jako podłoże zaburzeń. Z drugiej strony, ból nóg nasilający się w czasie chodzenia czy rąk w czasie poruszania nimi stanowią najczęściej objawy choroby tętnic obwodowych.

Lekarz zbada dokładnie tętno, osłucha klatkę piersiową, w tym przede wszystkim serce oraz zmierzy ciśnienie tętnicze. Oceni też, czy nie ma objawów wskazujących na poważne zaburzenia krążenia. W zależności od stanu pacjenta zaplanuje dalsze postępowania oraz diagnostykę. W ciężkich przypadkach (np. wstrząs, ciężkie zaburzenia rytmu serca) pacjent może wymagać natychmiastowej opieki lekarskiej na szpitalnym oddziale ratunkowym. Pozostali pacjenci, którzy nie są w ciężkim stanie, są kierowani na dalsze badania w trybie planowym: echo serca oraz EKG.

Jeśli podejrzewa się chorobę naczyń obwodowych, jako jedno z pierwszych badań wykonuje się USG naczyń z oceną przepływu. Jeśli nagle doszło do zaniku tętna oraz obecne są dodatkowe objawy, takie jak nagły silny ból, zblednięcie, drętwienie czy zaburzenia czucia, konieczna jest jak najszybsza interwencja w celu przywrócenia przepływu przez zamknięte naczynie, a co za tym idzie – powrót tętna. Jeśli występują klasyczne objawy przewlekłego niedokrwienia kończyn dolnych (nasilający się z czasem ból w nogach w czasie chodzenia), diagnostykę oraz leczenie można przeprowadzić w trybie planowym.

Nieprawidłowe tętno – leczenie

Tętno jest wyrazem pracy układu krążenia, a nieprawidłowości go dotyczące są objawem zaburzeń pracy serca lub naczyń obwodowych, czyli tętnic. Same zaburzenia pracy serca mogą się z kolei wiązać z chorobą serca lub być wtórne do innych chorób (np. szybkie bicie serca w nadczynności tarczycy). Z tego względu objaw ten wymaga oceny lekarskiej, a leczenie zależy od przyczyn nieprawidłowego tętna.

14.07.2022
Zobacz także
  • Elektrokardiografia (EKG)
  • Miażdżyca
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta