Co to jest wąglik i gdzie występuje?
Wąglik jest ostrą odzwierzęcą chorobą zakaźną (zoonozą) o bardzo dużej śmiertelności. Chorobę wywołuje Gram-dodatnia bakteria - laseczka wąglika (Bacillus anthracis) - wytwarzająca zarodniki. Nazwa bakterii pochodzi od greckiego słowa oznaczającego „węgiel”, ponieważ w przebiegu wąglika często tworzą się u ludzi owrzodzenia pokryte czarnym strupem, przypominającym swoją barwą węgiel. Innym wyjaśnieniem jest czarna barwa śledziony, którą obserwuje się u zwierząt padłych na wąglik. Laseczka wąglika wytwarza silną toksynę, która jest odpowiedzialna za powstawanie objawów chorobowych oraz za dużą śmiertelność.
Wąglik występuje u przeżuwaczy na wszystkich kontynentach. Zwierzęta najczęściej zakażają się drogą pokarmową przez spożycie zarodników znajdujących się w glebie lub paszy. Chorują gwałtownie i w krótkim czasie zdychają. W zetknięciu z powietrzem w zwłokach zwierząt powstają liczne zarodniki, które podczas rozkładu padliny powodują skażenie ziemi, z której następnie są wymywane i rozprzestrzeniane przez wodę, mogą również być roznoszone przez padlinożerców i owady. Zwierzęta mięsożerne zakażają się po zjedzeniu zwierząt padłych na wąglik.
Wśród ludzi choroba szerzy się głównie przez kontakt bezpośredni ze zwierzętami i produktami pochodzenia zwierzęcego, poprzez rany i drobne uszkodzenia skóry, co prowadzi do rozwoju typowej dla człowieka postaci skórnej wąglika (najczęstszej postaci choroby u ludzi, przede wszystkim rolników, hodowców, garbarzy i rzeźników). Znacznie rzadziej dochodzi do zakażeń drogą pokarmową oraz, wyjątkowo, drogą kropelkową (choroba sortowaczy wełny, bioterroryzm). Postać płucna wąglika cechuje sie największą śmiertelnością. Źródłem zakażenia wąglikiem są chore zwierzęta, produkty pochodzenia zwierzęcego lub broń biologiczna - rzadko chorzy ludzie.
W okresie międzywojennym wąglik był w Polsce dosyć pospolitą chorobą (około 20 tysięcy zachorowań rocznie). W ostatnich latach nie zgłoszono żadnych przypadków wąglika. Aktualnie w regionach endemicznych wąglik występuje nieregularnie z okresami wieloletnich przerw. W krajach rozwiniętych choroba występuje rzadko. Wąglik nadal jest spotykany w Afryce, Ameryce Środkowej i Południowej, Indonezji, Iranie, Iraku, Tajlandii i Turcji. Zdarzają się zachorowania zwierząt w krajach rozwiniętych, takich jak Stany Zjednoczone i Rosja.
Co jest przyczyną wąglika?
Przyczyną wąglika jest zakażenie beztlenową, Gram-dodatnią bakterią Bacillus anthracis, którą po raz pierwszy wyizolował Robert Koch. Objawy wąglika wynikają z wytwarzania odpornej na gotowanie (termostabilnej) toksyny. Źródłem zakażenia i rezerwuarem choroby są najczęściej chore zwierzęta roślinożerne: owce, bydło rogate, renifery, wielbłądy, kozy, konie, hipopotamy, świnie, padlina i produkty pochodzące od chorych zwierząt (np. skóry, mięso, krew, kości, mączka kostna, wełna lub sierść), bardzo rzadko chory człowiek (postać skórna). Najbardziej niebezpieczny jest aerozol, który zawiera przetrwalniki wąglika, oraz skażona żywność i woda.
Jak się objawia wąglik?
Objawy chorobowe zależą od tego, jaką drogą doszło do zakażenia. U ludzi wąglik występuje w trzech różnych postaciach klinicznych. Najczęściej występuje postać skórna, którą ludzie zakażają się poprzez kontakt ze zwierzętami lub produktami pochodzenia zwierzęcego zawierającymi zarodniki bakterii. Dostają się one do ciała poprzez rany, drobne uszkodzenia skóry lub błony śluzowe, kiełkują i powodują zakażenie miejscowe, które następnie, bez odpowiedniego leczenia, może się rozprzestrzenić na cały organizm. Od chwili wniknięcia zarodnika przez powłoki do wystąpienia pierwszych objawów mija od kilku godzin do 10 dni, zwykle 2-3 dni. Zmiana skórna podlega charakterystycznej ewolucji: czerwona plamka zmienia się w swędzący guzek, następnie powstaje pęcherzyk, który pęka. Powstaje owrzodzenie poniżej poziomu skóry, które pokrywa się strupem. Owrzodzenie jest otoczone naciekiem zapalnym i jest charakterystycznie bezbolesne. Po kilku dniach strup odpada i zmiana może się wygoić, pozostawiając bliznę. Postać jelitowa występuje po spożyciu zarodników i prawdopodobnie form wegetatywnych. Źródłem zakażenia może być niedogotowane mięso chorych zwierząt, skażone surowe mleko oraz woda i inne celowo skażone produkty spożywcze. Choroba rozpoczyna się niecharakterystycznie: gorączką, złym samopoczuciem i objawami grypopodobnymi. Następnie przebiega z gorączką, skurczami jelit oraz biegunką lub zaparciem i szybko prowadzi do śmierci z powodu wstrząsu. Najgroźniejsza jest postać płucna. Wąglik występował też u osób narażonych zawodowo na pyły organiczne, ponieważ zarodniki znajdujące się w wełnie mogły być aspirowane do płuc. Dlatego był dawniej nazywany „chorobą sortowaczy wełny” lub „chorobą gałganiarzy”. Wąglik, pomimo rzadkiego występowania w naturze, może zostać użyty jako broń biologiczna.
Jakie powikłania może powodować wąglik?
Powikłania wąglika zależą od drogi zakażenia. Najczęstszym powikłaniem postaci skórnej są blizny, rzadko postać skórna wąglika może się wikłać rozsiewem zakażenia drogą naczyń chłonnych, rozwojem sepsy i zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. W przypadku zakażenia przez spojówkę może dojść do zbliznowacenia i trwałego uszkodzenia oka ze ślepotą włącznie. Wąglik jelitowy u ozdrowieńców może się wikłać owrzodzeniami przełyku i jelit, rozwojem krwotocznego zapalenia w węzłach chłonnych krezki lub powstaniem tak zwanego karbunkułu, czyli miejscowego martwiczego stanu zapalnego (martwica krwotoczna). Śmiertelność wśród chorych na wąglik jest bardzo duża; wynosi od 5% w przypadku postaci skórnej leczonej antybiotykami, przez 20% wśród chorych nieleczonych, 50% w postaci jelitowej wąglika oraz praktycznie 100% w przypadku chorych na płucnej płucną postać choroby. Sepsa i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych wywołane przez laseczki wąglika prawie zawsze kończą się śmiercią.
Jak się leczy wąglik?
Leczenie wąglika polega na podawaniu antybiotyków. Ponadto należy intensywnie prowadzić leczenie podtrzymujące, w tym wyrównywać zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej i zaburzenia krzepnięcia oraz leczenie objawowe (leki utrzymujące ciśnienie krwi, leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe). Długotrwale unieruchomieni chorzy wymagają profilaktyki żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej oraz gimnastyki oddechowej. U chorych z zaburzeniami oddychania stosuje się wspomaganie oddychania.
Jak lekarz ustala rozpoznanie wąglika?
Podejrzenie wąglika można wysunąć na podstawie wywiadu wskazującego na pobyt w strefie endemicznego występowania choroby lub kontakt z chorym zwierzęciem albo produktami pochodzenia zwierzęcego. Objawami klinicznymi, które mogą naprowadzić na właściwe rozpoznanie są typowe czarne strupy lub objawy toksemii zatrucia toksyną. W wągliku skórnym (95% przypadków u ludzi) zmiany umiejscowione są na rękach, głównie na nadgarstkach oraz głowie i karku, rzadziej na tułowiu i nogach. Z wywiadu wynika, że kilka dni po kontakcie ze zwierzęciem, padliną lub produktami pochodzenia zwierzęcego na zaczerwienionej skórze pojawia się mały czerwony pęcherzyk o średnicy kilku milimetrów. Po kolejnych 2-3 dniach środek wykwitu nabiera intensywnej barwy, szybko się powiększa i czernieje. Dookoła krosty tworzy się twardy, niebolesny obrzęk. W badaniu lekarz stwierdza zmianę skórną wielkości kilku centymetrów zawsze otoczoną obrzękiem. Zmianie skórnej towarzyszą objawy ogólne, takie jak gorączka i osłabienie, których nasilenie zależy od wielkości zmiany na skórze. Znacznie trudniejsze jest rozpoznanie obrzęku złośliwego lub poronnej postaci skórnej wąglika. Podstawą pewnego rozpoznania wąglika jest wyizolowanie laseczek wąglika z krwi lub innych tkanek. Próbki należy pobierać zachowując szczególną ostrożność, by uniknąć narażenia ludzi. Rozpoznanie potwierdza się hodowlą lub wykrywając DNA bakterii w badaniu PCR (reakcja łancuchowa polimerazy, ang. polymerase chain reaction). Referencyjne laboratorium prowadzące diagnostykę wąglika w Polsce znajduje się w Wojskowym Instytucie Higieny i Epidemiologii - Ośrodek Badań Weterynaryjnych w Puławach, gdzie można też uzyskać informację o pobieraniu i przesyłaniu próbek materiału do badań.
Czy jest możliwe całkowite wyleczenie wąglika?
Całkowite wyleczenie wąglika, czyli eliminacja zakażenia, jest możliwe, o ile chory przeżyje tę bardzo ciężką chorobę. Najlepsze rokowanie dotyczy wąglika skóry. Objawy kliniczne choroby ustępują najczęściej po wpływem antybiotyków lub nawet samoistnie w ciągu kilku dni. Uszkodzenia oka w przebiegu wąglika są trwałe.
Co robić w przypadku wystąpienia wąglika?
W razie podejrzenia zachorowania na wąglik należy pilnie zgłosić się do lekarza. Wszyscy chorzy na wąglik wymagają leczenia szpitalnego. Chociaż wąglik nie występuje obecnie w Polsce, osoby wyjeżdżające w rejony endemiczne są narażone na zakażenie.
Co trzeba robić po zakończeniu leczenia?
Jeżeli wąglik (np. wąglik skóry) przebiegał łagodnie i został skutecznie wyleczony antybiotykiem, zwykle wskazane jest jedynie prowadzenie oszczędzającego trybu życia do czasu powrotu dobrego samopoczucia. W przypadkach powikłań (np. uszkodzenia wzroku w przebiegu wąglika) nawet długotrwałe leczenie nie gwarantuje pełnego powrotu do zdrowia.
Jak można zapobiegać wąglikowi?
Zapobieganie wąglikowi polega na zwalczaniu wąglika wśród zwierząt oraz unieszkodliwianiu padliny. Zwierzęta hodowlane podlegają kontroli weterynaryjnej, która umożliwia wczesne wykrycie ognisk chorobowych, kwarantannę dotkniętych terenów, wybijanie chorych zwierząt i zniszczenie materiału zakaźnego. Padłe zwierzęta oraz skażone produkty pochodzenia zwierzęcego powinny zostać spalone. Należy przestrzegać zasad higieny oraz odpowiednich procedur sanitarnych w ubojniach i zakładach mleczarskich, co zapewnia bezpieczeństwo produktom pochodzenia zwierzęcego przeznaczonym do spożycia przez ludzi, jak też chronić przed pyłami osoby zatrudnione przy przeróbce surowców zwierzęcych. Na terenach endemicznych nie wolno spożywać nieprzegotowanej wody. Możliwe jest zapobieganie chorobie wśród zwierząt oraz ludzi za pomocą szczepień ochronnych. Szczepionki przeciwko wąglikowi przeznaczone dla ludzi są w posiadaniu wojska.
Jakie szczepionki przeciwko wąglikowi są dostępne?
Pierwsza skuteczna szczepionka przeciwko wąglikowi została opracowana przez Louisa Pasteura w 1881 roku. Szczepionki przeciwko wąglikowi są stosowane przez wojsko i nie są dostępne w sprzedaży.
