Trzeba zrobić jeden szybki ruch i zakazać sprzedaży jednorazowych, smakowych e-papierosów – uważają parlamentarzyści i eksperci. To już kolejny mocny głos w tej sprawie, w ubiegłym tygodniu zakaz sprzedaży „jednorazówek” zapowiedziała i minister zdrowia Izabela Leszczyna, i odpowiedzialny za zdrowie publiczne wiceminister Wojciech Konieczny.
Fot. Adobe Stock
Obserwujemy masowy napływ tanich, jednorazowych, smakowych e-papierosów do Polski
Wiceminister Wojciech Konieczny podał nawet możliwy termin: Ministerstwo Zdrowia chciałoby, by zakaz zaczął obowiązywać przed wakacjami. Powód? Jednorazowe e-papierosy są szczególnie popularne wśród nieletnich, sięgają po nie nawet dzieci uczące się w szkołach podstawowych – i to bynajmniej nie tylko w najstarszych klasach. Widać to doskonale po strukturze sprzedaży, ale też po prostu na półkach punktów, w których te urządzenia są dostępne – przytłaczająca część jednorazówek to te o smakach, w których gustują najmłodsi – owocowe, guma balonowa, smaki popularnych słodzonych napojów.
W piątek nad niepokojącym zjawiskiem pochylił się Parlamentarny Zespół ds. Przeciwdziałania Uzależnieniom. – Mamy do czynienia z nowym trendem, bardzo niebezpiecznym szczególnie dla dzieci i młodzieży. Są to papierosy smakowe, tak zwane jednorazówki, które w sklepach często leżą obok słodyczy albo innych atrakcyjnych produktów. Zawierają nikotynę lub substancję słodzącą – bardzo często jest to sukraloza, która podawana w formie pary wodnej jest substancją bardzo silnie uzależniającą. Jest wdychana do płuc i może działać silnie rakotwórczo – mówiła przewodnicząca zespołu Małgorzata Niemczyk (KO). Parlamentarzyści przywoływali dane z raportu „Rynek jednorazowych e-papierosów w Polsce” przygotowanego przez Instytut Prognoz i Analiz Gospodarczych.
„Obserwujemy masowy napływ tanich, jednorazowych, smakowych e-papierosów do Polski. Ich rzeczywista sprzedaż może być nawet kilkukrotnie wyższa, niż podaje Ministerstwo Zdrowia. Według szacunków Instytutu Prognoz i Analiz Gospodarczych (IPAG) w 2023 r. wyniosła blisko 100 mln sztuk. Wzrost sprzedaży jest wykładniczy i przekracza 200 proc. r/r (w 2022 r. sprzedaż wyniosła 32,3 mln sztuk). Atrakcyjna cena (poniżej 30 zł), duży wybór smaków (ok. 770 wariantów) oraz szeroka, pozbawiona kontroli dostępność sprawiają, że po tzw. „jednorazówki” sięgają również dzieci. Z tego powodu coraz więcej europejskich państw już pracuje nad zakazem ich sprzedaży” – czytamy w raporcie.
Wiceminister Wojciech Konieczny w jednej ze swoich ostatnich wypowiedzi porównał plagę „jednorazówek” do tego, co działo się w latach 90-tych, gdy sprzedawano papierosy na sztuki. Jednak to nie jest do końca tożsamy problem, choć oczywiście pewnego podobieństwa można się doszukiwać. Jednorazowe e-papierosy (ang. disposable vapes lub disposable e-cigarettes) to rodzaj papierosów elektronicznych z wbudowaną baterią, bez możliwości jej naładowania oraz z wbudowanym zbiornikiem z płynem (ang. e-liquid) z nikotyną lub bez nikotyny, bez możliwości jego uzupełnienia lub wymiany. Po wyczerpaniu baterii lub płynu produkt nie nadaje się do użytku. Standardowy e-papieros jednorazowy pozwala na około 700-800 zaciągnięć (odpowiednik 2,5-3 paczek tradycyjnych papierosów). Uśredniona cena jednorazowego e-papierosa w Polsce nie przekracza 30 zł.
Nauczyciele, zwłaszcza w szkołach ponadpodstawowych, o niebezpiecznej popularności jednorazówek alarmowali już w latach 2021-2022, gdy młodzież wróciła do szkół po miesiącach zdalnego nauczania – wtedy zaobserwowali, że niedopałki przestały być problemem najbliższego otoczenia szkoły (czy szkolnych toalet), ale bynajmniej nie dlatego, że młodzież posłuchała apeli ekspertów czy przestrzega zakazu stosowania używek poniżej 18. roku życia. Zwracał na to uwagę Grzegorz Ziemniak z Instytutu Zdrowia i Demokracji, powołując się na informacje płynące właśnie ze środowiska oświaty, szkół oraz stowarzyszeń. – Mapa punktów sprzedaży jednorazówek i mapa szkół bardzo mocno się pokrywają – podkreślał, dodając, że urządzenia te są łatwe do schowania i nie śmierdzą (przynajmniej nie w taki sposób, jak tradycyjne papierosy), co znacząco utrudnia przyłapanie ucznia na paleniu.
O jakiej skali problemu mowa? Dane są rozbieżne. Pełne, jakimi dysponuje resort zdrowia, dotyczą roku 2022 – według MZ sprzedaż jednorazowych, smakowych e-papierosów w Polsce wyniosła 14,66 mln sztuk. Firma badawcza Centrum Monitorowania Rynku (CMR), monitorująca dużą część kanałów dystrybucji rynkowej tych wyrobów, raportuje sprzedaż wyższą o 11 proc., niż wynika z danych resortu (16,3 mln sztuk w 2022 r.). Według IPAG rzeczywista sprzedaż jednorazowych, smakowych e-papierosów sięgała ok. 32,3 mln sztuk. IPAG alarmuje przy tym, że między rokiem 2022 a 2023 zanotowano trzykrotny (!) wzrost sprzedaży – do blisko 100 mln sztuk. Ponad 90 proc. rynku stanowią warianty słodkie, owocowe lub tzw. napojowe. Łącznie w oficjalnej polskiej dystrybucji jest ponad 770 wariantów smakowych.
Lawinowo rośnie również liczba rodzajów jednorazowych e-papierosów zarejestrowanych do sprzedaży w Polsce – w 2022 r. wzrosła blisko 127-krotnie w porównaniu z 2018 r., gdy zarejestrowano pierwsze takie urządzenia. W latach 2021-2022 wzrost był niemal 4,5-krotny.
Z dokonanego przez IPAG przeglądu analiz i informacji dotyczących rynku jednorazowych, smakowych e-papierosów wynika, że blisko 60 proc. produktów jest niezgodnych z przepisami polskiego prawa. Obrót w większości odbywa się w kanałach dystrybucji niemonitorowanych i zakazanych przez prawo (np. sprzedaż online). Dane wskazują przy tym, że w tej chwili 95 proc. jednorazowych, smakowych e-papierosów produkowanych jest w Chinach, a Pekin odpowiada za 90 proc. ich globalnego eksportu, wycenianego w 2022 r. na 11,1 mld dolarów. Tymczasem w Chinach od 1 października 2022 r. obowiązuje całkowity zakaz sprzedaży jednorazowych, tzw. „owocowych” e-papierosów. Chiny motywowały go troską o zdrowie osób niepełnoletnich oraz brakiem badań dotyczących skutków inhalacji substancji zawartych w płynach do e-papierosów jednorazowych.
W styczniu 2024 r. premier Wielkiej Brytanii Rishi Sunak ogłosił zakaz sprzedaży jednorazowych, smakowych e-papierosów, uzasadniając go rosnącą popularnością tej używki wśród dzieci i nastolatków. Podobny zakaz przegłosowało Zgromadzenie Narodowe Francji, o zakazie myślą Niemcy i Irlandia.
– Docelowo powinniśmy zmieniać ustawę, ale działania trzeba podjąć teraz, natychmiast i są narzędzia do tego, żeby państwo zareagowało – mówił Grzegorz Ziemniak. W jego ocenie na pierwszy ogień powinny pójść kontrole, których efektem byłyby dotkliwe kary finansowe, punktów dystrybucji pod kątem sprzedaży tych produktów osobom niepełnoletnim.
Wprowadzenie szybkiego zakazu sprzedaży jednorazowych e-papierosów poparł także prof. Grzegorz Juszczyk z Zakładu Zdrowia Publicznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, były dyrektor NIZP – PZH, który zwrócił też uwagę na edukacyjny wymiar takiego działania – część rodziców nie zdaje sobie sprawy, że używanie jednorazówek jest równie niebezpieczne dla ich dzieci, jak uzależnianie się od „zwykłych” papierosów.
Prof. Andrzej Fal, prezes Polskiego Towarzystwa Zdrowia Publicznego, nie pozostawiał wątpliwości, że konieczne są szybkie i radykalne decyzje. – W e-papierosach są co najmniej dwie zidentyfikowane substancje uzależniające. Z każdym miesiącem coraz trudniej będzie je z dnia na dzień wycofać, bo natychmiast młodzież, która ich używa, zacznie czynnie poszukiwać nielegalnego źródła albo substytutu. Każdego dnia ktoś się od tego uzależnia. Każdy dzień jest ważny, bo jeżeli uzależni się kolejny milion dzieciaków, mamy potencjalnie milion kolejnych palaczy. Zatrzymajmy jakoś tę kulę śniegową – apelował.
– Zdrowie publiczne jest ważne, jak jest jakaś katastrofa albo dochodzi do dramatu, jak w przypadku dopalaczy. Wtedy wszyscy mówią o zdrowiu publicznym, o edukacji, o potrzebie współpracy, tylko później temat zostaje zamknięty, a zdrowie publiczne odepchnięte w kąt – stwierdziła obecna na posiedzeniu przewodnicząca senackiej Komisji Zdrowia Beata Małecka-Libera, autorka uchwalonej w 2015 r. ustawy o zdrowiu publicznym, która przez ostatnich osiem lat systematycznie zwracała uwagę na spychanie zdrowia publicznego na margines uwagi decydentów.
Małecka-Libera przypomniała, że rząd Donalda Tuska działa od kilku tygodni, tymczasem jednorazowe e-papierosy pojawiły się na rynku kilka lat temu. – Jakie działania były podejmowane w tym zakresie, bo boję się, że raczej żadne? – pytała reprezentującego stronę rządową dyrektora Departamentu Zdrowia Publicznego MZ Dariusza Poznańskiego. Małecka-Libera postawiła wniosek, by znaleźć taką ścieżkę, takie rozwiązania prawne, które pozwolą wprowadzić zakaz sprzedaży jednorazówek nie na drodze ustawy (jak mówiła, droga legislacyjna z uzgodnieniami publicznymi i międzyresortowymi „będzie trwała pół roku”). Jednocześnie, w jej ocenie, trzeba przygotować całą strategię dotyczącą postępowania z używkami, z regulacją prawną e-papierosów „i także powiązać to bardzo mocno z edukacją, żeby te działania były spójne”.
