Zapalenie oskrzeli: przyczyny, objawy i leczenie



dr n. med. Małgorzata Bulanda
Centrum Alergologii Klinicznej i Środowiskowej Szpital Uniwersytecki w Krakowie
Zakład Alergologii Klinicznej i Środowiskowej Collegium Medicum Uniwersytet Jagielloński

Zapalenie oskrzeli to zakażenie układu oddechowego, którego głównym objawem jest kaszel, suchy lub z odkrztuszaniem wydzieliny, któremu może towarzyszyć gorączka, a lekarz w badaniu fizykalnym może stwierdzić objawy osłuchowe, takie jak furczenia czy świsty. Przy podejrzeniu zapalenia oskrzeli zwykle nie ma potrzeby wykonywania badań dodatkowych z krwi ani RTG klatki piersiowej. Najczęstszą przyczyną zapalenia oskrzeli są wirusy, dlatego najczęściej stosuje się leki łagodzące objawy, a zastosowanie antybiotyków jest zbędne, a nawet często szkodliwe.

Ostre, podostre i przewlekłe zapalenie oskrzeli

W zależności od czasu trwania choroby zapalenie oskrzeli dzielimy na ostre (<3 tyg.), podostre (3–8 tyg.) lub przewlekłe (>8 tyg.). Ostre zapalenie oskrzeli najczęściej jest spowodowane zakażeniem wirusowym. Zapalenie podostre może być wynikiem nadreaktywności oskrzeli po przebytym zakażeniu albo zakażenia krztuścem, natomiast przewlekłe zapalenie jest wynikiem wpływu szkodliwych czynników środowiskowych, najczęściej palenia tytoniu. Klasyfikacja głównego objawu zapalenia oskrzeli, czyli kaszlu obejmuje kaszel ostry trwający do 3 tygodni i kaszel przewlekły z dolną granicą czasu trwania 3–12 tygodni.

Ostre zapalenie oskrzeli

Ostre zapalenie oskrzeli to ostre zakażenie układu oddechowego z kaszlem trwającym <3 tygodnie, rozpoznawane po wykluczeniu zapalenia płuc.

Na ostre zapalenie oskrzeli chorują głównie dzieci. Z wiekiem zapadalność maleje, ale każdego roku głównie w okresie jesienno-zimowym choruje ok. 5% dorosłej populacji.

Głównym objawem ostrego zapalenia oskrzeli jest kaszel. Odruch kaszlu jest jednym z podstawowych fizjologicznych mechanizmów ułatwiających oczyszczanie dróg oddechowych. Występujący na początku ostrego zapalenia oskrzeli suchy kaszel powstaje w odpowiedzi na drażnienie receptorów zlokalizowanych w śluzówce oskrzeli i oskrzelików. U części dzieci, rzadziej u dorosłych, nasilony kaszel może nawet prowadzić do wymiotów. Kaszel pojawiający się w nocy może zaburzać sen. Stopniowo kaszel staje się produktywny (wilgotny) z odkrztuszaniem wydzieliny. Kaszlowi mogą towarzyszyć objawy osłuchowe, takie jak furczenia lub świsty.

Nadreaktywność oskrzeli manifestująca się przedłużającym się, nieproduktywnym kaszlem po przebyciu ostrego zapalenia oskrzeli, nie jest spowodowana utrzymującym się zakażeniem, lecz powolną regeneracją oskrzeli. Nieswoiste bodźce, takie jak zimne, ciepłe, wilgotne lub zanieczyszczone powietrze powodują napady suchego kaszlu. Poinfekcyjna nadreaktywność oskrzeli stopniowo ustępuje, ale można ją stwierdzać nawet przez kilka miesięcy.

Jak często występuje zapalenie oskrzeli

Jest to choroba powszechna. Większość z nas przechodziła w życiu więcej niż jeden epizod ostrego zapalenia oskrzeli. Choroba ta jest najczęstszym rozpoznaniem u pacjentów, którzy zgłaszają się do lekarza z powodu ostrego kaszlu.

Przyczyny zapalenia oksrzeli

Wirus RSV
Ryc. 1. Wirus RSV Public Health Image Library

Adenowirus Ryc. 2. Adenowirus Public Health Image Library

Przyczynę najczęściej stanowią wirusy powodujące przeziębieniegrypę. Są to między innymi:

  • Wirus grypy A, grypy B, paragrypy, RSV, koronawirusy (inne niż SARS-CoV-2), adenowirusy i rynowirusy. Wirusy te powodują najczęściej przeziębienie, ale niekiedy objawy obejmują również drogi oddechowe i rozwija się zapalenie oskrzeli.
  • Choroba jest rzadko powodowana przez bakterie (ocenia się, że jest to mniej niż 10% przypadków). Często są to bakterie tzw. atypowe (Mycoplasma pneumoniaeChlamydophila pneumoniae), które stanowią często przyczynę zapalenia płuc i zapalenia oskrzeli oraz Bordetella pertussis, czyli bakteria powodująca krztusiec. Chlamydophila pneumoniaeMycoplasma pneumoniae są przyczyną nie więcej niż 1% przypadków ostrego zapalenia oskrzeli przebiegających z kaszlem trwającym dłużej niż 5 dni. B. pertussis może powodować ostre zapalenie oskrzeli również u osób szczepionych przeciwko krztuścowi, ale choroba ma u nich łagodniejszy przebieg. W szczepionej populacji dorosłych krztusiec jest przyczyną zapalenia oskrzeli z kaszlem trwającym dłużej niż 3 tygodnie u 6–20% chorych.

U większości chorych nie ma żadnych wskazań do diagnostyki mikrobiologicznej, tzn. nie ma potrzeby identyfikacji, jaki wirus lub bakteria powoduje chorobę, gdyż nie wpływa to na leczenie.

Zapalenie oskrzeli - objawy

Najczęstsze objawy to:

  • kaszel, któremu najczęściej towarzyszy odkrztuszanie śluzowej (białawej) lub ropnej (żółtej, rzadziej zielonkawej)
  • plwociny
  • gorączka
  • złe samopoczucie
  • czasem ból mięśni
  • rzadziej świszczący oddech.

Często początkowo występują objawy wirusowego zakażenia górnych dróg oddechowych (przeziębienia), a po kilku dniach dołączają objawy ze strony dolnych dróg oddechowych.

Objawy ogólnoustrojowe (gorączka, „rozbicie”, ból mięśni) są częste w przypadku grypy i paragrypy, ale rzadkie, jeżeli ostre zapalenie oskrzeli jest wywołane przez inne wirusy.

Objawy nie pozwalają lekarzowi na wiarygodne odróżnienie przyczyn zapalenia oskrzeli. Objawy stopniowo ustępują, utrzymując się zwykle do 6–7 dni. Niekiedy kaszel może utrzymywać się nawet do 2–3 tygodni.

Kiedy należy zgłosić się do lekarza z zapaleniem oskrzeli?

  • jeżeli pojawi się świszczący oddech i duszność lub silny ból w klatce piersiowej, nasilający się przy wdechu
  • jeżeli gorączka (>38oC) utrzymuje się dłużej niż kilka dni
  • jeżeli objawy utrzymują się dłużej niż 7 dni.

Zapalenie oskrzeli - badania i rozpoznanie

Zwykle poza dokładnym badaniem fizykalnym nie są potrzebne dodatkowe badania. U niektórych chorych konieczne jest wykonanie radiogramu klatki piersiowej, najczęściej w celu wykluczenia zapalenia płuc, którego objawy bywają podobne (w przypadku zapalenia płuc zwykle gorączka i kaszel są bardziej nasilone, często obecna jest duszność, a lekarz stwierdza zmiany podczas osłuchiwania klatki piersiowej).

Prawidłowe zdjęcie klatki piersiowej pozwala na wykluczenie zapalenia płuc. Badania mikrobiologiczne (w celu stwierdzenia jakie wirusy lub bakterie są odpowiedzialne za objawy) zwykle nie są konieczne. Generalnie ustalenie etiologii zakażeń układu oddechowego, które objawiają się ostrym kaszlem, jest wskazane w wyjątkowych sytuacjach, do których należy diagnostyka w kierunku krztuśca (serologia, PCR), głównie w celu ograniczenia transmisji zakażenia. U chorych z podejrzeniem COVID-19 wskazana jest diagnostyka w kierunku tej choroby.

Zwykle w ostrym zapaleniu oskrzeli nie ma konieczności wykonywania dodatkowych badań z krwi, takich jak morfologia z rozmazem czy oznaczenie stężenia CRP.

Diagnostyka różnicowa zapalenia oskrzeli

W diagnostyce różnicowej zapalenia oskrzeli należy uwzględnić:

  • przeziębienie
  • zapalenie płuc
  • zaostrzenie astmy lub POChP
  • wady układu oddechowego
  • aspirację ciała obcego.

Kaszel występuje u zdecydowanej większości chorych na przeziębienie, dlatego różnicowanie przeziębienia i ostrego zapalenia oskrzeli w ich początkowym okresie jest dość trudne. W grupie dorosłych pacjentów, u których lekarze rodzinni na podstawie kryteriów klinicznych rozpoznawali ostre zapalenie oskrzeli trwające dłużej niż 2 tygodnie, aż 37% chorowało na astmę. Do najważniejszych czynników wskazujących na astmę i różnicujących z ostrym zapaleniem oskrzeli należało występowanie świstów oraz wywiad napadów duszności i uczulenia na alergeny wziewne.

W różnicowaniu ostrego zapalenia oskrzeli z zapaleniem płuc za najważniejsze uważa się niestwierdzenie takich objawów, jak: tachykardia (szybka akcja serca >100/min), tachypnoë (szybkie oddychanie >24/min), splątanie, ogniskowe zmiany osłuchowe. Niestwierdzenie tych objawów pozwala zwykle rozpoznać ostre zapalenie oskrzeli, ale w przypadkach wątpliwych należy wykonać RTG klatki piersiowej.

Kaszel występujący lub nasilający się w pozycji leżącej (w nocy) sugeruje zespół kaszlu z gornych drog oddechowych lub refluks żołądkowo-przełykowy.

Leczenie zapalenia oskrzeli - domowe sposoby

  • Jak w każdej ostrej infekcji podstawowym zaleceniem jest odpoczynek w domu. Wskazane jest utrzymywanie w pomieszczeniach zwłaszcza w nocy umiarkowanej temperatury ok. 20 stopni, częste wietrzenie w ciągu dnia, dbanie o odpowiednią wilgotność powietrza. W sezonie grzewczym można rozważyć stosowanie oczyszczaczy powietrza.
  • W razie gorączki należy pić dużą ilość niegazowanych płynów, przyjmowanie doraźnie paracetamolu (jeśli nie jest skuteczny można zastosować ibuprofen lub aspirynę, ale leki te szkodliwie działają na błonę śluzową żołądka).
  • Należy dbać o odpowiednio zbilansowaną zróżnocowaną dietę i suplementację witaminy D zwłaszcza w sezonie jesienno-zimowym.
  • W łagodzeniu kaszlu wskazane jest unikanie czynników drażniących – zimnego powietrza, alergenów i zanieczyszczeń.
  • W razie kaszlu z odkrztuszaniem wydzieliny lekarz może zalecić stosowanie leków ułatwiających odkrztuszanie. Do najczęściej stosowanych należą ambroksol, erdosteina oraz acetylocysteina i karbocysteina. Leki te zmniejszają lepkość wydzieliny i ułatwiają jej odkrztuszanie. W celu ułatwiania odkrztuszania wydzieliny stosowana bywa tez gwajafenezyna, działająca wykrztuśnie. Przy stosowaniu leków wykrztuśnych należy zadbać o odpowiednie nawodnienie organizmu.
  • Wskazania do stosowania leków przeciwkaszlowych są ograniczone i dotyczą wyłącznie suchego (bez obecności wydzieliny w oskrzelach), uporczywego kaszlu. Przy znacznym nasileniu suchego kaszlu w przebiegu infekcji dróg oddechowych skuteczność leków przeciwkaszlowych jest umiarkowana. W przypadku suchego kaszlu można zastosować leki przeciwkaszlowe, np. lewodropropizynę i butamirat, lub dekstrometorfan.
  • Miód przyjmowany wieczorem wpływa na zmniejszenie nocnego kaszlu w przebiegu ostrej infekcji.
  • Aktualnie dostępnych jest wiele preparatów zawierających substancje roślinne, znajdujących zastosowanie w leczeniu kaszlu i innych objawów infekcji układu oddechowego. Preparaty te zawierające np. wyciąg z liści bluszczu pospolitego, wyciąg z korzenia pelargonii afrykańskiej, jeżówkę purpurową, tymianek pospolity czy porost islandzki są sprzedawane jako leki, a także jako suplementy diety.
  • Antybiotyki nie przynoszą poprawy w ostrym zapaleniu oskrzeli i nie należy ich stosować. Obecność żółtej (ropnej) plwociny nie świadczy o bakteryjnej etiologii zapalenia oskrzeli i nie jest wskazaniem do przyjmowania antybiotyku. Niepotrzebne stosowanie antybiotyków oprócz ryzyka działań niepożądanych dla pacjenta wiąże się z selekcją szczepów opornych na leczenie – nieco upraszczając, przeżywają tylko bakterie najbardziej odporne na leczenie i oporne na antybiotyki. Powoduje to, że w sytuacji, kiedy naprawdę konieczne jest leczenie antybiotykami, bakterie mogą być na nie uodpornione. Zastosowanie antybiotyków powinno być ograniczone do sytuacji ze szczególnymi wskazaniami, np. potwierdzenia krztuśca w celu ograniczenia transmisji infekcji.
  • U chorych z dusznością i/lub nasilonym kaszlem lekarz może zastosować leki rozkurczające oskrzela. Najczęściej stosowane są leki długo działające, czyli fenoterol lub salmeterol. Rozkurczają one mięśnie ściany oskrzeli i powodują rozszerzenie oskrzeli. Ich zastosowanie ma sens tylko u chorych, u których nasilony stan zapalny w przebiegu zapalenia oskrzeli doprowadził do obturacji oskrzeli, czyli ich zwężenia. Obturacja oskrzeli może objawiać się dusznością i świszczącym oddechem, lekarz wykrywa ją podczas osłuchiwania płuc. Obiektywnym badaniem pozwalającym na ocenę obecności i nasilenia obturacji oskrzeli jest spirometria, jednak w ostrym okresie choroby zwyklesię jej nie stosuje. U osób bez objawów obturacji oskrzeli stosowanie leków rozkurczających oskrzela nie ma sensu.

Leki przeciwko drobnoustrojom stosuje się wyjątkowo, w tych rzadkich przypadkach zapalenia oskrzeli, w których ustalono etiologię (najczęściej dzieje się tak w przypadku krztuśca lub grypy).

Profilaktyka zapalenia oskrzeli

W profilaktyce zapalenia oskrzeli, jak w większości ostrych infekcji zaleca się prowadzenie zdrowego trybu życia, dbanie o zdrową dietę, odpowiednią ilość ruchu na świeżym powietrzu, nieprzegrzewanie się i w miarę możliwości unikanie zwłaszcza w sezonie infekcyjnym dużych zbiorowisk, gdzie potencjalnie można zarazić się wirusami. W profilaktyce zapalenia oskrzeli wskazane są też szczepienia ochronne, zwłaszcza przeciw krztuścowi i grypie.

13.10.2022
Zobacz także
Wybrane treści dla Ciebie
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta

Polecają nas