×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Gorączka, stan podgorączkowy – przyczyny i leczenie

dr hab. n. med. Piotr Kopiński
Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia
Aktualizacja: lek. Magdalena Wiercińska

Gorączka jest wynikiem przestrojenia mechanizmów regulacji temperatury ciała z fizjologicznego (prawidłowego) zakresu na wyższy. Gorączka jest częstym objawem, który towarzyszy wielu różnym chorobom, zarówno infekcyjnym, jak i autoimmunologicznym, nowotworowym, zapalnym. Często przyczyną gorączki są banalne zakażenia wirusowe (np. przeziębienie). Gorączka jest objawem, a nie chorobą, dlatego jej leczenie polega na leczeniu choroby, której towarzyszy.

Co to jest gorączka?

Gorączka jest częstym i powszechnym objawem. Przyjmuje się, że prawidłowa ciepłota ciała wynosi 36,6°C. Jest to słuszne, o ile mierzy się ją pod pachą – za pomocą tradycyjnego termometru elektronicznego, termometru rtęciowego lub ciekłokrystalicznego (obecnie termometry rtęciowe wycofano z użycia, rtęć zastąpiono stopem metali, wykorzystywanym właśnie w tzw. termometrze ciekłokrystalicznym).

Dokładniejszy jest pomiar w ustach – o trzy kreski wyższy – albo pomiar ciepłoty rektalnej (mierzonej w odbytnicy, zwłaszcza u małych dzieci, ten pomiar jest bardzo dokładny). Prawidłowo wynosi on o pięć kresek więcej niż pod pachą. Identyczny wynik (37,1°C) otrzymuje się mierząc temperaturę w uchu, na błonie bębenkowej. Ta ocena zajmuje mało czasu i dlatego jest chętnie stosowana w szpitalu, trzeba jednak pamiętać, że pomiar ten bywa niedokładny z powodu obecności woskowiny.

Przyjmujemy, że punktem wyjścia jest staranny pomiar temperatury pod pachą, a prawidłowa jej wartość wynosi 36,6°C. Warunkiem bezwzględnym „starannego” pomiaru jest silne ściśnięcie przez chorego termometru pod pachą i odpowiednio długi czas pomiaru – w termometrach elektronicznych pomocna bywa sygnalizacja dźwiękowa.

Gorączka i stan podgorączkowy

Problemem jest też ścisła definicja gorączki. Przyjmujemy, że za gorączkę uważa się ciepłotę ciała powyżej 38,0°C. Zakres 37,1–38,0°C to tak zwany stan podgorączkowy.

Jakie jest znaczenie biologiczne gorączki? Jak ona powstaje?

Gorączka to jeden z podstawowych mechanizmów obronnych organizmu, który powstał jako nieswoiste wsparcie dla układu odpornościowego w odpowiedzi na atak czynników zakaźnych (bakterii, wirusów, grzybów, pasożytów itp.). Bardzo często u chorego występuje miejscowa reakcja zapalna, powstająca we wrotach zakażenia (np. gardło w anginie paciorkowcowej, jelita w pełzakowicy, czyli amebiozie, lub wątroba w przebiegu WZW), na którą organizm reaguje dodatkowo objawem ogólnym (ogólnoustrojowym, dotyczącym całego organizmu), jakim jest gorączka. W wyższych temperaturach wiele bakterii rozmnaża się gorzej, niektóre wręcz giną.

Należy jednak pamiętać, że gorączka jest bardzo niecharakterystycznym objawem chorobowym, który nie tyle świadczy, że organizm został zaatakowany, co raczej, iż organizm uznał, że został zaatakowany. To ważne rozróżnienie. Podwyższona temperatura ciała jest, jak wspomniano, ogólnoustrojowym objawem jakiejkolwiek reakcji zapalnej, a więc najczęściej skutkiem zakażenia (przez bakterie, wirusy czy pasożyty). Pojawia się jednak także wówczas, gdy stan zapalny ma podłoże:

  • alergiczne, a więc, gdy układ odpornościowy błędnie rozpoznaje obce, lecz zupełnie niegroźne czynniki, czyli antygeny, jako niebezpieczne i podejmuje niepotrzebną walkę (jest to właśnie istota alergii)
  • autoimmunizacyjne, gdy pomyłka układu odpornościowego polega na rozpoznaniu własnych fragmentów, czyli antygenów (tzw. autoantygenów) jako obcych i groźnych; problem jest poważniejszy niż w chorobach alergicznych, gdyż w tych ostatnich wyleczenie często uzyskuje się poprzez eliminację alergenów z otoczenia, natomiast w przypadku autoantygenów owa eliminacja nie jest możliwa
  • zapalenia „jałowego”, czyli pojawiającego się w tkance pomimo braku jakiegokolwiek zakażenia; przykładem tej grupy przyczyn gorączki jest dokonany zawał serca: komórki objęte obszarem zawału giną, ognisko zawału staje się martwe i jest wtedy rozpoznawane jak ciało obce, wywołuje stan zapalny (miejscowo) i objawy ogólne, wśród nich właśnie gorączkę.

Długotrwała gorączka może też być ważnym objawem nadczynności tarczycy lub nowotworu.

W przebiegu gorączki:

  • kurczą się naczynia krwionośne skóry (dlatego osoba, u której narasta gorączka, jest blada, oddaje ona wówczas przez powłoki mniej ciepła i zaoszczędza je)
  • zaczynają drżeć mięśnie szkieletowe (popularne dreszcze); w czasie pracy mięśni, jak zawsze, uwalniają się znaczne ilości ciepła
  • napinają się mięśnie przywłosowe („gęsia skórka”)
  • spalana jest tkanka tłuszczowa, zwłaszcza tak zwany tłuszcz brunatny
  • zwiększa się aktywność hormonów tarczycy, dzięki czemu, w uproszczeniu, energia powstająca w procesach metabolicznych w organizmie nie jest wykorzystywana efektywnie (np. do pracy czy syntezy związków chemicznych), ale rozpraszana w organizmie właśnie pod postacią ciepła.

Hipertermia

Innym stanem przebiegającym z podwyższoną temperaturą ciała jest hipertermia. Występuje wtedy wzrost temperatury do bardzo wysokich wartości (40–42°C), który nie podlega sprzężeniu zwrotnemu ujemnemu (niczym termostat, który się popsuł). Hipertermia jest stanem zagrożenia życia, gdyż dochodzi do dramatycznego przegrzania organizmu. Utrzymująca się wysoka temperatura ciała grozi uszkodzeniem czynności białek i błon komórkowych, uszkodzeniem i obumieraniem komórek (między innymi neuronów mózgu), niewydolnością wielu narządów organizmu i śmiercią.

Przykładowymi przyczynami hipertermii jest uszkodzenie mózgu w udarze cieplnym (porażeniu słonecznym), zmianach naczyniowych mózgu (zator, wylew) lub nowotworowych (uszkadzających ośrodek termoregulacji), a także działanie pewnych rzadko stosowanych leków – do znieczulenia ogólnego w czasie operacji – u nadwrażliwych osób. Podłoże nadwrażliwości jest genetyczne, a sam zespół nosi nazwę hipertermii złośliwej.

Niektóre charakterystyczne postaci stanu podgorączkowego i gorączki

Fizjologicznie stan podgorączkowy jest częsty w czasie ciąży i w drugiej fazie cyklu miesięcznego, a także w wysiłku fizycznym i emocjach, gdy działa układ sympatyczny.

Należy pamiętać, że u większości ludzi w związku z dobowym cyklem aktywności życiowej, temperatura ciała jest o parę kresek wyższa po południu niż rano (tradycyjna wartość 36,6°C odnosi się z reguły do pomiaru porannego). U osób gorączkujących ta charakterystyczna cecha, czyli tor gorączki, jest przeważnie zachowana i ciepłota ciała jest po południu wyższa o około 1–1,5°C od porannej – jest to typowy tor gorączki. Jeśli tor ten przebiega odmiennie, taką gorączkę określa się jako:

  1. stałą – różnica temperatury porannej i wieczornej jest mniejsza niż 1°C
  2. trawiącą – różnica ponad 2°C; jej skrajna odmiana to gorączka hektyczna (różnica ponad 3°C), przy czym często temperatura poranna jest prawidłowa lub wręcz obniżona
  3. przerywana (inaczej okresowa) – gorączka co trzeci lub czwarty dzień
  4. dwugarbna, pojawienie się wysokiej gorączki przez parę dni, potem po krótkiej poprawie ze stanem podgorączkowym – ponownie wysoka ciepłota ciała, przy czym tor dzienny jest zwykle typowy.

Co robić w razie wystąpienia gorączki?

O postępowaniu decydują: okoliczności powstania gorączki, tor i szybkość jej narastania oraz objawy towarzyszące (zwłaszcza stan ogólny gorączkującego). Jeśli chory lub jego rodzina mają wątpliwości, jak postąpić, należy zawsze zgłosić się do lekarza.

Krótkotrwały wzrost ciepłoty ciała nie jest w zasadzie powodem do niepokoju. Z reguły jego przyczyną jest pospolita infekcja, przeziębienie lub zatrucie pokarmowe. Zwykle objawy, na przykład ropnej anginy, zapalenia płuc, ostrej biegunki i infekcji wirusowej są na tyle charakterystyczne, że wysuwają się na pierwszy plan. Wzrost temperatury jest naturalnym objawem obrony organizmu, prawidłowo reagującego na zakażenie. Gorączka uzupełnia tu obraz choroby, wymaga więc bezwarunkowo zgłoszenia się do lekarza, przyjęcia zleconych leków i zwykle pozostania w łóżku.

Odmienne postępowanie dotyczy czterech sytuacji klinicznych.

Po pierwsze, gdy gorączka jest niewysoka (nie sięga 39°C) i – poza uczuciem rozbicia, bólami mięśni i głowy – nie ma innych objawów choroby, a stan chorego jest dobry. W takim przypadku najbardziej prawdopodobna jest infekcja wirusowa. Można rozważyć wstrzymanie się z wizytą u lekarza, podanie dostępnych bez recepty leków przeciwgorączkowych (np. kwasu acetylosalicylowego, ibuprofenu, paracetamolu) i odpoczynek w łóżku. Należy zachować zdrowy rozsądek, można też oprzeć się na wcześniejszych doświadczeniach (np. rodzice znają wrażliwość dzieci na pospolite infekcje, u niektórych osób podobne niegroźne dolegliwości powtarzają się na przestrzeni lat itp.). Zazwyczaj też gorączka utrzymująca się mniej więcej do tygodnia (5–7 dni) nie musi świadczyć o ciężkiej chorobie, gdyż właśnie taki czas jest potrzebny, by układ odpornościowy wytworzył swoiste przeciwciała i komórki precyzyjnie niszczące czynnik zakaźny. Z drugiej strony, jeśli gorączka i towarzyszące jej rozbicie nie zmniejszają się i temperatura spada tylko po lekach a potem nawraca, należy się udać do lekarza.

Po drugie, niepokój musi budzić gorączka współistniejąca z bardzo poważnymi objawami i ciężkim stanem chorego. Oto kilka charakterystycznych przykładów:

Każdy taki stan bezwarunkowo wymaga natychmiastowej konsultacji lekarskiej, a w razie konieczności – hospitalizacji.

Po trzecie, poważny niepokój budzi każda, nawet niewysoka (poniżej 39°C) gorączka, której nie towarzyszą charakterystyczne objawy chorobowe, a która trwa długo, nie da się więc odnieść jej do „banalnej infekcji wirusowej”. Dla takich stanów wprowadzono pojęcie gorączki o nieznanej przyczynie. Rozpoznaje się ją, gdy przekracza 38,3°C i trwa dłużej niż trzy tygodnie. Należy wówczas bezwarunkowo zgłosić się do lekarza.

Po czwarte, u nielicznych chorych pojawia się szybko bardzo wysoka ciepłota ciała i jest to opisana wyżej hipertermia, a nie gorączka. Dlatego każdy wzrost ciepłoty ciała powyżej 40°C wymaga szybkich i energicznych działań: podania kwasu acetylosalicylowego (1g) lub paracetamolu (1g) i dużej ilości zimnych płynów, a jeśli to nie wystarcza, obłożenia chorego mokrymi zimnymi prześcieradłami lub lodem i zastosowania chłodnych kąpieli. Konieczne jest zgłoszenie się na SOR lub wezwanie karetki pogotowia ratunkowego.

Inne sytuacje, kiedy należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza w przypadku gorączki:

  • jeśli jesteś w ciąży
  • jeśli niedawno podróżowałeś do Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej lub na Bliski Wschód
  • jeśli niedawno zostałeś wypisany ze szpitala, przeszedłeś operację lub inny zabieg medyczny (np. usunięcie zęba)
  • chorujesz na nowotwór i jesteś w trakcie leczenia – chemioterapii, należy skontaktować się z lekarzem w każdym przypadku gorączki, nawet jeśli jest niewysoka (np. 38°C) lub trwa krótko
  • przyjmujesz leki immunosupresyjne (np. steroidy lub leki, które stosuje się po przeszczepieniach narządów).

Podsumowując

Gorączka może być zarówno niebudzącym niepokoju objawem naturalnej obrony organizmu przed niegroźną infekcją, jak i objawem ciężkiej choroby, zagrażającej życiu.

Jak lekarz ustala rozpoznanie w odniesieniu do gorączki?

Lekarz zbiera wywiad, bada chorego i w razie potrzeby zleca badania dodatkowe. Te ostatnie przeważnie nie są potrzebne w razie typowych objawów chorobowych (angina, zatrucie pokarmowe, zapalenie oskrzeli), zwłaszcza gdy chory jest w dobrym stanie i nie wymaga hospitalizacji.

Należy dokładnie opisać lekarzowi objawy towarzyszące, na przykład ból głowy, brzucha, silne bole mięśni, pleców, kaszel. Należy także opowiedzieć o okolicznościach mogących sprzyjać zachorowaniu na określone choroby, takich jak niedawna podróż zagraniczna, zwłaszcza do krajów tropikalnych, ukąszenie przez kleszcze, przyjmowanie leków, w tym także dostępnych bez recepty, a nawet ziół.

Badając pacjenta z gorączką, lekarz zwraca uwagę na wysypki skórne, stan błon śluzowych, ślinianek, zmiany osłuchowe nad płucami, sercem, bolesność miejscową lub uogólnioną jamy brzusznej lub lędźwi bolesność miejscową i obrzęk kończyny dolnej, nieraz z zaczerwienieniem wzdłuż przebiegu żyły, ból, zaczerwienie, ocieplenie i obrzęk stawów. Z reguły w chorobach zakaźnych powiększone są węzły chłonne.

Rozpoznając chorobę, stojącą za gorączką lekarz może zlecić badania laboratoryjne. W razie podejrzenia infekcji często wykonuje się morfologię krwi obwodowej z rozmazem krwinek białych. Inna często wykonywana analiza to badanie ogólne moczu. Często uzupełnia się ją posiewem moczu wraz z antybiogramem, by ustalić, jaki lek będzie najlepszy dla chorego. Ponadto lekarz może zlecić inne badania, w zależności od podejrzewanej przyczyny gorączki (np. CRP, OB., AlAT, AspAT, amylaza, czynnik reumatoidalny).

W razie problemów diagnostycznych, zwykle już w warunkach szpitalnych, lekarz zleca badania mikrobiologiczne, takie jak posiewy krwi w kierunku bakterii tlenowych i beztlenowych, badania plwociny w kierunku gruźlicy i innych zakażeń drzewa oskrzelowego (nieraz z antybiogramem), badanie płynu mózgowo-rdzeniowego lub badania serologiczne swoiste dla poszczególnych czynników zakaźnych (wirusów, bakterii i pasożytów).

Może także zlecić badania dodatkowe obrazowe, takie jak USG jamy brzusznej, echokardiografia serca, tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny obszarów podejrzanych o ognisko chorobowe stanowiące przyczynę gorączki, niekiedy scyntygrafia kości oraz badanie ultrasonograficzne naczyń.

Jakie są sposoby leczenia gorączki?

Wyżej podano, w jakich okolicznościach można samemu w domu radzić sobie z gorączką. Trzeba podkreślić, że walka z tym objawem ma ograniczony sens, dopóki nie zna się jego przyczyny. Działanie powinno się opierać na prostym założeniu, dotyczącym zarówno postępowania pacjenta w domu, jak i lekarza w przychodni lub szpitalu: gorączka jest mechanizmem obronnym, więc celem leczenia jest jej ograniczenie, a nie zbicie do wartości prawidłowych. Zbyt wysoka gorączka jest ciężkim, trudnym do zniesienia objawem. Jeśli trwa długo, prowadzi do wyniszczenia chorego. Trzeba więc podawać leki przeciwgorączkowe, lecz cały czas obserwować chorego, aby upewnić się co do wystąpienia pospolitego zakażenia czy też, by podjąć bardziej intensywną i bardziej szczegółowo ukierunkowaną diagnostykę.

Podsumowując

Lekarz podejmuje terapię u chorego z gorączką, ustalając i lecząc przyczynę gorączki.

Co robić po zakończeniu leczenia i aby uniknąć wystąpienia gorączki?

Część chorób, powodujących gorączkę, wymaga rekonwalescencji po leczeniu. Należy przestrzegać zaleceń lekarza dotyczących postępowania po chorobie wywołującej gorączkę.

22.09.2022
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta