Znakowanie produktów wartością odżywczą

Od kilku miesięcy na wybranych produktach spożywczych sprzedawanych w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej można zauważyć pięciokolorowe etykiety żywieniowe. To opracowany we Francji w 2017 roku system znakowania Nutri-Score. – Mimo że w założeniu tego rodzaju oznaczenie ma sprzyjać promowaniu dobrych nawyków żywieniowych poprzez wskazywanie, które produkty charakteryzują się wysoką wartością odżywczą, w praktyce cel ten nie jest spełniony – mówi dr hab. Mariusz Panczyk z Wydziału Nauk o Zdrowiu, jeden z autorów raportu dotyczącego znakowania żywności Nutri-Score.

Dr hab. Mariusz Panczyk. Fot. WUM

• W KE trwa dyskusja nt. harmonizacji przepisów dot. obowiązkowego oznaczenia produktów spożywczych wartością odżywczą
• Długofalowym celem ma być istotna redukcja w Europie ryzyka zapadalności na choroby dietozależne
• W przeglądzie przygotowanym na zlecenie KE znajduje się lista 14 różnych systemów oznaczeń, które są stosowane w Europie oraz poza nią
• Niepokój środowiska naukowego i medycznego budzi fakt, że coraz większa liczba produktów ultra przetworzonych jest oznaczona kolorem zielonym i znajduje się w obrocie handlowym
• Zespół naukowy z Wydziału Nauk o Zdrowiu WUM przygotował raport ekspercki dot. systemów oznaczeń

W Komisji Europejskiej trwa dyskusja na temat harmonizacji przepisów dotyczących obowiązkowego oznaczenia produktów spożywczych wartością odżywczą na froncie opakowania (tzw. FOPNL – front-of-pack nutrition labelling). Zgodnie z deklaracją Komisja chce do końca 2022 roku dokonać wyboru systemu FOPNL, który będzie obligatoryjnie stosowany w krajach Unii Europejskiej. Działania te są częścią strategii „Od pola do stołu” (Farm to Fork) przyjętej przez Komisję Europejską 20 maja 2020 roku¹.

W kontekście wyboru FOPNL celem jest promowanie prozdrowotnych zachowań żywieniowych wśród Europejczyków poprzez ułatwienie komponowania zrównoważonej diety. Długofalowym celem stosowania FOPNL ma być istotna redukcja w Europie ryzyka zapadalności na choroby niezakaźne (tzw. dietozależne), w tym na cukrzycę, otyłość, choroby nowotworowe i sercowo-naczyniowe. Działania Komisji Europejskiej są w tym zakresie zgodne z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), która zaleca wdrażanie FOPNL jako ważnego narzędzia kształtowania polityki żywnościowej². WHO opracowała już wytyczne dla dobrej praktyki implementacji FOPNL. Ważnym ich elementem jest zapewnienie ciągłego monitorowania i okresowego przeglądu FOPNL, zgodnie ze zmieniającymi się wymaganiami, a także przejrzystość procesu wdrażania i powszechny dostęp do systemu FOPNL³.

W przeglądzie opublikowanym w 2020 roku przez Joint Research Centre, przygotowanym na zlecenie KE, znajduje się lista 14 różnych FOPNL, które są stosowane w Europie oraz poza nią⁴. Jednym z rozpowszechnionych oznaczeń jest system Nutri-Score, coraz szerzej stosowany także w Polsce. Oznaczenie to pojawia się głównie na produktach wytwarzanych przez duże koncerny spożywcze oraz na produktach marek własnych większości sieci handlowych. Jest ono własnością Santé publique France, czyli Agencji ds. Zdrowia Publicznego podległej francuskiemu Ministerstwu Zdrowia. Agencja zajmuje się wdrażaniem tego systemu oraz udziela nieodpłatnej licencji na jego użycie. Deklaruje, że w ramach prac komitetu naukowego skupiającego 7 krajów wspierających to oznaczenie⁵, monitoruje rzetelność i poprawność stosowania oznaczenia Nutri-Score. Aktualnie system Nutri-Score nie został oceniony pod kątem jego zgodności z zaleceniami Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), opublikowanymi w kwietniu 2022 roku przez panel ekspertów⁶.

Nutri-Score – teoria i praktyka

Oznaczenie Nutri-Score ma pomóc konsumentom w wybieraniu produktów zdrowszych, oznaczonych w systemie kolorem zielonym i literami A lub B. Jednocześnie ma zwracać uwagę na produkty zawierające składniki, które powinny być spożywane w mniejszej ilości lub wręcz eliminowane, czyli np. cukier, sód czy kwasy tłuszczowe. W systemie są one oznaczone kolorem od pomarańczowego do czerwonego – litery C, D i E. Mimo, że w założeniu tego rodzaju oznaczenie ma sprzyjać promowaniu dobrych nawyków żywieniowych poprzez wskazywanie, które produkty charakteryzują się wysoką wartością odżywczą, w praktyce cel ten nie jest spełniony.

Niepokój środowiska naukowego i medycznego (związanego z problematyką epidemiologii tzw. chorób dietozależnych) budzi w szczególności fakt, że coraz większa liczba produktów ultra przetworzonych jest oznaczona kolorem zielonym (kategorie A i B) i znajduje się w obrocie handlowym. Oznaczanie w ten sposób produktów, które znane są z negatywnego wpływu na organizm człowieka, jest całkowicie sprzeczne z ideą wprowadzania FOPNL. Jest to także niezgodne z aktualną wiedzą na temat negatywnych skutków nadmiernego spożywania żywności ultra przetworzonej w kontekście wzrostu ryzyka rozwoju chorób nowotworowych oraz innych chorób niezakaźnych⁷. Należy zaznaczyć, że związek między spożyciem tego rodzaju żywności a ryzykiem występowania nowotworów wykazali także badacze, którzy są twórcami systemu Nutri-Score⁸. Obserwowana praktyka oznaczania systemem Nutri-Score niektórych produktów ultra przetworzonych zielonymi kategoriami A lub B jest więc niezgodna z deklaracjami twórców tego systemu w zakresie promowania zachowań prozdrowotnych, które w perspektywie kolejnych lat miałyby zmniejszać zachorowalność np. na nowotwory⁹.

Nutri-Score pod lupą naukowców z WUM

W związku z licznymi kontrowersjami dotyczącymi rzetelności oznaczenia Nutri-Score, zespół naukowy z Wydziału Nauk o Zdrowiu WUM skupiający badaczy z Zakładu Edukacji i Badań w Naukach o Zdrowiu: dr hab. Mariusz Panczyk, dr hab. Mariusz Jaworski oraz Zakładu Żywienia Człowieka: dr hab. Iwona Traczyk, dr Beata Sińska i dr Alicja Kucharska, przygotował raport ekspercki dotyczący systemów FOPNL¹⁰.

Do udziału w badaniu zaproszono specjalistów z Polskiego Towarzystwa Dietetyki, Polskiego Towarzystwa Nauk Żywieniowych, Komitetu Nauki o Żywieniu Człowieka PAN oraz wykładowców i naukowców z liczących się uczelni i instytucji badawczych w kraju. W sumie 75 ekspertów do spraw żywienia i dietetyki. Wyniki panelu z ich udziałem są jednoznaczne: idea FOPNL jest dobrym rozwiązaniem w zakresie kształtowania pozytywnych zachowań konsumentów, ale system Nutri-Score budzi zastrzeżenia.

Uwagi ekspertów dotyczą po pierwsze metody i algorytmu profilowania produktów spożywczych, które mają być oznaczane tym systemem. Ich zdaniem jedną z poważnych wad tego systemu jest brak uwzględnienia w algorytmie Nutri-Score stopnia przetworzenia produktu. Szacuje się, że w kategoriach oznaczonych zielonym kolorem jest od 26 do 52% produktów o wysokim stopniu przetworzenia¹¹. Ta istotna niedoskonałość systemu znakowania może przyczyniać się do niewłaściwego profilowania produktów, co aktualnie możemy zaobserwować na polskich półkach sklepowych. Możemy więc odnaleźć z jednej strony produkty naturalne oznaczone literą D lub E oraz produkty ultra przetworzone oznaczone literę A lub B. Z perspektywy promowania prozdrowotnych zachowań, a w szczególności z punktu widzenia prewencji pierwotnej nowotworów czy chorób sercowo-naczyniowych można przypuszczać, że system Nutri-Score nie będzie wspierać prawidłowych wyborów żywieniowych i nie przyczyni się w perspektywie czasu do obniżenia w polskim społeczeństwie ryzyka tych chorób.

Wspomniany powyżej raport polskich ekspertów wskazuje także na szerszy problem związany ze stosowaniem i wdrożeniem w Polsce systemu Nutri-Score. Uwagę zwraca przede wszystkim stwierdzenie ekspertów, że system Nutri-Score może nie spełniać aktualnych zaleceń żywieniowych i może nie być w pełni zgodny z zaleceniami zdrowego żywienia. Tym samym może przyczynić się do poważnych strat w zakresie zdrowia publicznego, niezwykle trudnych do naprawienia w przyszłości.

Tutaj przytoczonych zostanie jedynie kilka najważniejszych ustaleń z tego raportu:

• co czwarty (24%) z ekspertów żywieniowych odrzucił Nutri-Score jako obowiązkowy system znakowania produktów w Polsce
• 75% naukowców uznało, że Nutri-Score nie uwzględnia pełnej wartości odżywczej produktów, w tym związków bioaktywnych, które decydują o ich prozdrowotnych właściwościach
• 80% badanych ekspertów jest zdania, że Nutri-Score nie gwarantuje, że wybór przez konsumenta jedynie produktów z najwyższą oceną (A lub B) pozwoli skomponować zbilansowaną dietę
• większość specjalistów (59%) zdecydowanie opowiedziała się za modyfikacją tego systemu, a 24% całkowicie go odrzuca.

Przytoczone powyżej wnioski z raportu ekspertów są zgodne z obserwowaną praktyką niektórych producentów i sieci handlowych w zakresie stosowania oznaczenia Nutri-Score, która:

• preferuje reformulację. Jej skutkiem nie jest dostarczanie produktów o lepszym składzie (np. z wysoką zawartością witamin, składników mineralnych czy ważnych dla zdrowia fitozwiązków), tylko uzyskanie takiej receptury, która pozwoli – w ramach algorytmu Nutri-Score – uzyskać lepszą (czyli zieloną, z literami A lub B) kategorię w klasyfikacji
• nie rozróżnia produktów o różnym stopniu przetworzenia. Co więcej, w pewien sposób promuje produkty wysoko przetworzone z długą listą składników dodanych w procesie produkcji, które nie występują w nich naturalnie
• może wprowadzać w błąd konsumenta ze względu na fakt, że odnosi się wyłącznie do 100 g produktu lub 100 ml napoju, a nie do wielkości typowo spożywanej porcji.

Poniżej kilka przykładów produktów, których „zielone” oznakowanie (litery A lub B w systemie Nutri-Score) budzi poważne zastrzeżenia z punktu widzenia prewencji tzw. chorób dietozależnych:

• płatki śniadaniowe czekoladowe
• napój gazowany (energetyczny) typu light
• pizza mrożona.

Natomiast wśród produktów oznaczonych kolorem czerwonym (litery D i E), które według Nutri-Score powinny być ograniczane lub należy ich unikać, są np.:

• twaróg wędzony
• zielone pesto
• łosoś atlantycki.

Co dalej z Nutri-Score w Polsce?

W Polsce wdrażany jest system Nutri-Score na zasadzie dobrowolnego oznaczenia, ale nie podjęto żadnych kroków prawnych w tym zakresie. Nie podjęto także działań dotyczących walidacji tego systemu w polskich warunkach, nie oceniono zgodności tego systemu z polskimi zaleceniami żywieniowymi. Nie oceniono skutków jego wdrożenia zarówno w odniesieniu do zdrowia publicznego, jak i jego wpływu na produkcję żywności przez rodzimych producentów.

Co istotne, nie odbyła się także szeroka debata dotycząca wdrożenia w naszym kraju FOPNL, w której uczestniczyliby przedstawiciele świata nauki, producenci żywności i jej dystrybutorzy, a także konsumenci. Debata taka powinna poprzedzać wprowadzanie na polskim rynku oznaczenia FOPNL, także jeśli jest to oznaczanie dobrowolne. W świetle niedawnej decyzji Włoskiego Urzędu Antymonopolowego (AGCM), który stwierdził, że system Nutri-Score wprowadza w błąd konsumentów, należy zachować szczególną ostrożność w tym zakresie¹². Także rumuńscy senatorowie w czerwcu tego roku odrzucili propozycję wprowadzenia dobrowolnego znakowania Nutri-Score w Rumunii¹³.

Pochopne wprowadzanie znakowania, którego rzetelność jest podważana, może przynieść poważne straty dla zdrowia publicznego i nadwyrężyć zaufanie społeczne do instytucji publicznych. Potencjalne straty z tego powodu będą w przyszłości trudne do naprawienia, a zastąpienie wadliwego systemu jego modyfikacją lub innym oznaczeniem będzie niezwykle trudne do osiągnięcia. Wskazane w raporcie badaczy z Wydziału Nauk o Zdrowiu zastrzeżenia ekspertów dotyczące rzetelności systemu Nutri-Score umieszczanego na opakowaniach produktów znajdujących się w obrocie handlowym powinno być ważnym argumentem dla instytucji publicznych, aby wprowadzić kontrolę nad wdrażaniem tego oznaczenia w Polsce.

Raport naukowców WNoZ