Glejak wielopostaciowy to najbardziej agresywny i złośliwy guz mózgu. Szacuje się, że rocznie zapada na niego około 5 na 100 000 osób. Średni czas przeżycia chorego z rozpoznaniem glejaka wielopostaciowego, przy zastosowaniu obecnych standardów leczenia, to niewiele ponad 15 miesięcy. Mimo postępu, jaki dokonał się w ostatnich latach w dziedzinie onkologii, wyniki leczenia złośliwych nowotworów mózgu pozostają niezadowalające.
Preparat sekcyjny glejaka wielopostaciowego, przekrój czołowy. Ognisko pierwotne znajdowało się w lewej półkuli, guz naciekał też na ciało modzelowate (środek przekroju). Fot. Sbrandner,CC BY-SA 4.0, via Wikiemdia Commons
Nadzieją dla chorych jest pierwsze w Polsce badanie kliniczne, które ma na celu ocenę efektywności immunoterapii u pacjentów z rozpoznanym pierwotnym glejakiem wielopostaciowym sfinansowane przez Agencję Badań Medycznych, prowadzone pod kierunkiem dr hab. n. med. Wojciecha Kaspery z Katedry Neurochirurgii i Oddziału Klinicznego Neurochirurgii Wydziału Nauk Medycznych Śląskiego Uniwersytetu Medycznego. Projekt stawia sobie za cel odpowiedzieć na pytanie, jak reagują pacjenci z nowo zdiagnozowanym glejakiem wielopostaciowym na włączenie do standardowego leczenia glejaka jednego z leków działających na tzw. punkty kontroli odpowiedzi immunologicznej, tj. pembrolizumabu. Finalnie celem badania jest opracowanie nowego schematu leczenia glejaka wielopostaciowego. Budżet projektu to prawie 8,5 mln PLN. Projekt ma charakter wieloośrodkowy i obok Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w jego realizację zaangażowany jest Narodowy Instytut Onkologii im. M. Skłodowskiej-Curie Oddział w Gliwicach.
– Obecnie standardem w leczeniu glejaka wielopostaciowego pozostaje leczenie chirurgiczne, czyli możliwe radykalne wycięcie guza oraz leczenie uzupełniające w postaci radio- i chemioterapii – wyjaśnia dr hab. Wojciech Kaspera. – Niestety, z uwagi na naciekający charakter wzrostu guza oraz położenie glejaka w obszarach mózgu, które uznaje się za nieoperacyjne (ze względu na ich znaczenie np. dla rozumienia mowy lub wykonywania świadomych ruchów ciała) przeprowadzenie radykalnego leczenia operacyjnego w wielu przypadkach bez uszkodzenia tych kluczowych obszarów mózgu nie jest możliwe.
– Niepowodzenia w leczeniu glejaka można tłumaczyć unikalną zdolnością jego komórek do hamowania odpowiedzi immunologicznej w organizmie człowieka. Główną rolę w rozpoznaniu komórki nowotworowej oraz jej zniszczeniu odgrywają limfocyty T. Rozpoznają one na powierzchni nowotworu specyficzne białka tzw. antygeny, a następnie generują odpowiedź immunologiczną na dany antygen, mającą na celu zwalczenie komórek nowotworu – tłumaczy dr hab. Wojciech Kaspera i dodaje: – Z drugiej strony, komórki guza posiadają na swojej zewnętrznej powierzchni białka, nazywane tarczą molekularną, które zdolne są do blokowania tej odpowiedzi immunologicznej poprzez tzw. punkty kontroli odpowiedzi układu immunologicznego na powierzchni limfocytów T. Do najlepiej poznanych punktów kontroli należy tzw. receptor PD-1 (tzw. receptor programowalnej śmierci komórki).
Nowotwór mózgu hamuje funkcję limfocytów T (poprzez połączenie się receptora PD-1 ze znajdującym się na jego powierzchni białkiem PD-L1) i w efekcie dochodzi do ucieczki nowotworu spod nadzoru układu immunologicznego. Innymi słowy, komórki nowotworowe wykorzystują tę tarczę, by stać się niewidocznymi dla układu immunologicznego gospodarza.
– Idea wykorzystania pembrolizumabu w terapii glejaka wielopostaciowego opiera się na przywróceniu aktywności limfocytów T i pozwoli skutecznie walczyć z nowotworem mózgu przy wykorzystaniu własnego układu immunologicznego – mówi dr hab. Wojciech Kaspera i wyjaśnia: – Pembrolizumab jest lekiem blokującym receptor PD-1 na powierzchni limfocytu. Innymi słowy – lek ten, poprzez zablokowanie połączenia białka PD-L1 glejaka z receptorem PD-1, uniemożliwia glejakowi zneutralizowanie limfocytów. Zaprojektowane przez nas badanie ma charakter nowatorski. Chcemy podawać pembrolizumab chorym z rozpoznanym glejakiem wielopostaciowym nie tylko w okresie pooperacyjnym, ale i przed planowanym leczeniem chirurgicznym glejaka. Mamy nadzieję doprowadzić w ten sposób do aktywacji układu immunologicznego już przed operacją usunięcia guza, a kontynuując podawanie pembrolizumabu, wzmocnić skuteczność pooperacyjnej chemio- i radioterapii.
Przeprowadzenie badania nie byłoby w ogóle możliwe bez skutecznego i nieinwazyjnego monitorowania leczenia. W przypadku nowotworu mózgu znalezienie takiej metody było nie lada wyzwaniem. – Zdecydowaliśmy się – jako pierwsi w Polsce – wykorzystać do tego celu obrazowanie immuno-PET, czyli Pozytonową Tomografię Emisyjną z wykorzystaniem przeciwciał znakowanych radioaktywnie – wyjaśnia SUM. Badania wykonywane będą w Narodowym Instytucie Onkologii w Gliwicach.
Rekrutacja pierwszych chorych do badania klinicznego zaplanowana jest na drugą połowę tego roku (prawdopodobnie na przełomie sierpnia i września) po zakończeniu procesu rejestracji badania klinicznego w Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych. Do badania zostaną włączeni chorzy, u których na podstawie wykonanych badań obrazowych zostanie rozpoznany glejak wielopostaciowy przed wdrożeniem leczenia chirurgicznego.
Zainteresowani projektem proszeni są o kontakt z Oddziałem Klinicznym Neurochirurgii w Sosnowcu (tel. 32/36 82 551). Liczymy, że nasz projekt pozwoli wykazać, że zastosowanie pembrolizumabu w połączeniu z konwencjonalnymi metodami leczenia glejaka znacząco wydłuży czas przeżycia chorych z rozpoznaniem tego groźnego nowotworu.
