Żywienie dzieci w wieku przedszkolnym

Charakterystyka wieku przedszkolnego

Okres od 4. do 6. roku życia dziecka charakteryzuje:

• nieco wolniejsze tempo wzrastania dziecka w porównaniu z okresem niemowlęcym i poniemowlęcym; w czasie każdego roku przyrost wysokości ciała dziecka wynosi średnio 5-7 cm, natomiast masy ciała 2-3 kg
• pojawienie się pierwszych cech dymorfizmu płciowego, np. obfitsze gromadzenie się tkanki tłuszczowej u dziewcząt
• intensywny rozwój pamięci; zapamiętane z tego okresu życia obserwacje, dotyczące np. sposobu żywienia, są bardzo istotne z punktu widzenia kształtowania się prawidłowych bądź nieprawidłowych nawyków żywieniowych
• duża aktywność fizyczna dziecka; ten aspekt rozwoju dziecka znajduje uzasadnienie w zaleceniach żywieniowych opracowanych dla tej grupy wiekowej.

Zalecenia dotyczące żywienia dzieci w wieku przedszkolnym

Prawidłowe żywienie w wieku przedszkolnym warunkuje właściwy rozwój, utrzymanie sprawności fizycznej, intelektualnej i emocjonalnej.

Wartość energetyczna całodziennej diety dziecka w wieku 4-6 lat powinna wynosić ok. 1400 kcal. Energia dostarczana z pożywieniem jest niezbędna do prawidłowego przebiegu wszystkich procesów zachodzących w organizmie. W całodziennej puli energetycznej diety białko powinno dostarczać 12% energii, tłuszcz – 30-35%, a węglowodany 53-58%.

Pożywienie powinno dostarczać organizmowi dziecka odpowiednią ilość energii oraz składników pokarmowych i płynów, we właściwych proporcjach. Podstawą zbilansowanej diety dzieci jest taki dobór produktów z różnych grup, który pozwala na przygotowanie pełnowartościowych posiłków.

• produkty polecane w żywieniu dzieci powinny mieć dużą wartością odżywczą i jakość zdrowotną; polecana jest żywność naturalna, świeża, mało przetworzona.
• w całodziennej diecie dziecka w wieku przedszkolnym należy uwzględniać mleko i jego przetwory, jaja, chude mięso, wysokogatunkowe wędliny, produkty zbożowe z pełnego przemiału ziarna, tłuszcz (masło, oleje) oraz świeże warzywa i owoce.
• zalecane ilości produktów dla dzieci w wieku 4-6 lat, dostarczające, zgodnie z zapotrzebowaniem, odpowiednią ilość energii i składników pokarmowych wyrażone jako całodzienna racja pokarmowa przedstawiono w tabeli.
  
  

  Tabela. Całodzienna racja pokarmowa produktów spożywczych dla dzieci w wieku 4-6 lat*
  Produkty spożywcze	Ilość produktu w gramach
  produkty zbożowe i ziemniaki
  pieczywo pszenne i żytnie	150
  mąka, makarony	30
  kasze, ryż, płatki śniadaniowe	35
  Ziemniaki	200
  warzywa i owoce	650
  warzywa	400
  owoce	250
  mleko i produkty mleczne
  mleko i mleczne napoje fermentowane	550
  sery twarogowe	45
  sery podpuszczkowe	5
  mięso, wędliny, ryby oraz jaja
  mięso, drób*	30
  wędliny	20
  ryby*	5
  jaja	3
  tłuszcze	38
  zwierzęce: masło i śmietana	25
  roślinne: oleje i margaryny	13
  cukier i słodycze	30
  *Źródło: Dzieniszewski J., Szponar L., Szczygieł B., Socha J., red.: Podstawy naukowe żywienia w szpitalach. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa, 2001



• dieta dziecka w wieku przedszkolnym powinna być urozmaicona, umiarkowana, z uregulowanymi porami spożywania posiłków, z ograniczeniem ilości soli i cukru.
• dziecko powinno spożywać 4-5 posiłków w ciągu dnia, w tym 3 posiłki podstawowe: śniadanie, obiad i kolację oraz 2 mniejsze posiłki dodatkowe: drugie śniadanie i podwieczorek. Liczbę posiłków spożywanych w ciągu dnia przez dziecko, które uczęszcza do przedszkola, należy skorelować z posiłkami podawanymi w domu. W przedszkolu dzieci spożywają najczęściej 2-3 posiłki, a pozostałe 1-3 w domu. W sposobie żywienia dzieci w wieku przedszkolnym zmiany, które obserwujemy, wynikają między innymi z systemu opieki nad dziećmi. W Polsce prawie 70% dzieci w wieku 4-6 lat jest objętych wychowaniem przedszkolnym. Z badań, prowadzonych między innymi w Instytucie Matki i Dziecka, wynika, że około 25% dzieci w wieku przedszkolnym jest żywiona w sposób nieprawidłowy.

Główne błędy żywieniowe obserwowane w żywieniu dzieci w wieku przedszkolnym to:

• małe ilości warzyw, zwłaszcza bogatych w karoten, oraz będących źródłem witaminy C
• zbyt duża ilość słodyczy w diecie dzieci: znaczna ilość cukierków, lizaków, batonów, gum do żucia oraz słodkich napojów. Nadmiar sacharozy i innych cukrów dodanych w diecie dzieci może oddziaływać niekorzystnie na wchłanianie składników mineralnych, takich jak cynk i żelazo. Natomiast duży udział soków owocowych i słodkich napojów w diecie może niekorzystnie wpływać na ich parametry antropometryczne, tzn. na wysokość i masę ciała, a przede wszystkim przyczyniać się do powstawania niedoboru masy ciała lub do nadwagi
• zbyt małe spożycie wapnia, który stanowi podstawowy materiał budulcowy kości i zębów. Dzieciom należy podawać pasteryzowane, świeże mleko lub mleko o przedłużonej trwałości oraz jogurty naturalne, kefiry, sery twarogowe. Szklanka mleka (250 ml) pokrywa ¼ dziennego zapotrzebowania na wapń.

Sposób żywienia dzieci w wieku przedszkolnym zależy od środowiska rodzinnego. Dlatego tak ważne jest upowszechnianie zasad prawidłowego żywienia wśród dzieci i ich rodziców. Edukacja żywieniowa powinna uświadamiać, jakie są cele prawidłowego żywienia.

Najczęstsze problemy zdrowotne dzieci w wieku przedszkolnym związane z nieprawidłowym żywieniem

Odpowiednie żywienie dziecka w wieku przedszkolnym ma na celu:

• dostarczenie wszystkich koniecznych do jego prawidłowego rozwoju składników pokarmowych
• zwiększenie odporności na oddziaływanie szkodliwych czynników środowiska; spożywanie zbyt dużej lub zbyt małej w stosunku do potrzeb ilości składników odżywczych nie jest dla dziecka korzystne. Prowadzić może do zaburzeń rozwoju, w tym zarówno do nadwagi, jak i do niedożywienia, oraz zwiększa ryzyko wystąpienia chorób dietozależnych w przyszłości.

Nadwaga

Nadwaga to zaburzenie odżywienia, wynikające z dysproporcji pomiędzy energią uzyskaną z pożywienia a energią wydatkowaną przez organizm dziecka. Prowadzi to w konsekwencji do przyrostu masy ciała, wyrażającego się przede wszystkim nadmiernym rozwojem tkanki tłuszczowej. Nadwaga definiowana jest jako wartość BMI (wskaźnik masy ciała liczony jako iloraz: masa ciała w kiologramach/wzrost² w metrach) dziecka mieszcząca się w przedziale 85.—95. centyla, otyłość rozpoznaje się, jeśli wartość BMI przekracza 95. centyl. Wskaźnik BMI powyżej 2 odchyleń standardowych w odniesieniu do wieku i płci przyjęto uważać za granicę progową otyłości.

Ogólnopolskie badanie prowadzone przez IPCZD w latach 2010-2012 dotyczące dzieci w wieku przedszkolnym –3-6 lat wykazało, że częstość występowania nadwagi i otyłości wynosi od 9-18%. Przy czym częstość występowania nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 3 lat wynosiła u chłopców 9%, u dziewcząt 12,6%, natomiast w wieku 6 lat - odpowiednio 14,8% i 18%. U otyłych dzieci w wieku przedszkolnym często stwierdza się już występujące zaburzenia gospodarki lipidowej, zaburzenia tolerancji glukozy, nadciśnienie tętnicze, wady postawy. Otyłość może wywierać niekorzystny wpływ na rozwój psychiczny dziecka, np. z powodu konfliktów z rówieśnikami nieakceptującymi otyłego kolegi oraz z powodu jego mniejszej sprawności fizycznej.

Niedożywienie

Niedobory żywieniowe u dzieci w tym wieku mogą skutkować zaburzeniem rozwoju fizycznego polegającym na braku prawidłowych przyrostów masy ciała, utracie masy ciała, a w konsekwencji na zahamowaniu przyrostów wysokości ciała. Niedożywienie rozpoznaje się wówczas, gdy niedobór masy ciała dziecka przekracza 2 odchylenia standardowe od średniej dla wieku i wysokości, czyli mieści się poniżej 3. centyla na siatce centylowej dla danej płci. Niedobory pokarmowe mogą dotyczyć wszystkich lub niektórych składników odżywczych.

Przewlekły niedobór wapnia i witaminy D w diecie może skutkować między innymi rozwojem krzywicy, uniemożliwia osiągnięcie odpowiedniej masy kostnej, a tym samym zwiększa ryzyko rozwoju osteopenii lub osteoporozy w dorosłości. Odpowiednie zbilansowanie diety dziecka w zakresie tych składników jest tym bardziej istotne, że w okresie od 4. do 6. roku życia dziecka zachodzi intensywna mineralizacja kości, pojawiają się nowe punkty kostnienia. Ogólnopolskie badanie nad zawartością wapnia i witaminy D w diecie dzieci w wieku 4 lat wykazało przewlekły niedobór: wapnia u 51% badanych, a witaminy D u 99% dzieci.

Dzieci niedożywione częściej chorują. Za infekcje układu oddechowego, a czasem za dłuższy i cięższy ich przebieg odpowiedzialne może być zmniejszenie odporności spowodowane niedoborem w diecie, między innymi witamin i składników mineralnych. Badania epidemiologiczne wyraźnie wskazują na związek między niedoborem witaminy D a zwiększoną częstością występowania zakażeń układu oddechowego, co być może wiąże się między innymi z wpływem tej witaminy na mechanizmy odpornościowe organizmu.

Udowodniono większą o 50% częstość występowania ostrych infekcji układu oddechowego w okresie zimowym u tych dzieci, u których stwierdzono w diecie niedobór witaminy D. Dowiedziono, że suplementacja witaminą A u dzieci z jej niedoborem stanowi jeden z czynników poprawiających efekty leczenia zakażeń układu oddechowego.

Niedobór żelaza w diecie odpowiadać może za większą podatność na zakażenia układu oddechowego, zaburzenia funkcji poznawczych, gorszy rozwój motoryczny dziecka. Czasem jedynymi objawami przewlekłego niedoboru żelaza w diecie może być gorsze samopoczucie dziecka: apatia lub rozdrażnienie, ból głowy, osłabienie, niechęć do zabawy.

Próchnica zębów

Częstość występowania próchnicy w Polsce pozwala zaliczyć ją do chorób społecznych. Dzieci w wieku przedszkolnym mają już zazwyczaj pełne uzębienie mleczne (20 zębów). Około 6. roku życia rozpoczyna się wymiana zębów mlecznych na stałe. Zęby mleczne, podobnie jak i zęby stałe, narażone są na rozwój próchnicy, choroby wywoływanej przez bakterie.

Pamiętaj:

• Próchnica zaliczana jest do chorób zakaźnych tkanek twardych zęba (zob. Próchnica zębów mlecznych). Polega ona na demineralizacji substancji nieorganicznych z następową destrukcją substancji organicznych z powodu działania kwasów wytworzonych przez bakterie w płytce nazębnej (obniżających pH jamy ustnej poniżej 5,5). Kwasy te powstają w wyniku metabolizmu cukrów, przede wszystkim sacharozy, glukozy i fruktozy.
• Podatność na rozwój próchnicy zależy między innymi od predyspozycji osobniczej, występowania niektórych chorób, niedostatecznej lub niewłaściwej pielęgnacji jamy ustnej, a także od nieprawidłowego sposobu odżywiania się (pojadania między posiłkami, spożywania nadmiernej ilości słodyczy oraz słodkich i gazowanych napojów, niedoboru w diecie wapnia, fosforu, witamin i niektórych mikroelementów).
• Badania potwierdzają zależność między występowaniem próchnicy a ilością spożywanego cukru oraz znaczenie profilaktyczne późniejszego wprowadzania do diety dziecka słodyczy.
• Chore, zmienione próchniczo zęby mleczne są źródłem zakażenia zębów stałych. Badania przeprowadzone w Polsce w 2002 roku na zlecenie Światowej Organizacji Zdrowia wykazały, że tylko 46% dzieci w wieku 3 lat nie ma próchnicy, a ponad połowa dzieci w tym wieku cierpi na chorobę próchnicową.

Zaparcie

Częstość oddawania stolca u osób zdrowych wynosi od 3 razy na dobę do 1 na 3 dni. Pod pojęciem zaparcia rozumieć należy utrudnione, wymagające wysiłku oddawanie stolca oraz wydalanie go w odstępach dłuższych niż 3 dni (zob. Zaparcia u dzieci).

Zaparcie:

• występuje u około 15% populacji dziecięcej i stanowi 10-25% chorób gastroenterologicznych u dzieci
• u większości dzieci zaparcie ma charakter czynnościowy, a jedynie u niewielkiego odsetka ich przyczynę stanowią zaburzenia organiczne (np. metaboliczne, neurologiczne, endokrynologiczne). Zaburzenia organiczne powinny być szybko identyfikowane, w razie konieczności przy wykorzystaniu badań dodatkowych, w celu zastosowania optymalnego sposobu leczenia
• zaparcie nawykowe rozpozna się zwykle u dzieci powyżej 3 roku życia, ponieważ większość dzieci w tym wieku nabywa już umiejętności świadomej kontroli odruchu defekacyjnego. Ta najczęstsza postać zaparcia jest uwarunkowana głównie nieprawidłowymi zachowaniami żywieniowymi (diety ubogoresztkowe, niewystarczająca podaż płynów, nieodpowiedni rodzaj płynów) oraz zbyt małą aktywnością fizyczną.

Warto wiedzieć, że:

• jednym z istotnych elementów leczenia zaparcia jest dieta bogatoresztkowa z uwzględnieniem produktów mało przetworzonych, zawierająca odpowiednią ilość owoców i warzyw. Zalecane jest ciemne pieczywo z grubego przemiału ziarna
• korzystne działanie błonnika pokarmowego wiąże się z jego zdolnością do wiązania wody, co skutkuje zwiększeniem objętości stolca. Korzystne jest też drażnienie ściany jelita przez powstałe w wyniku fermentacji błonnika kwasy tłuszczowe, co powoduje rozluźnienie mas kałowych
• długotrwałe stosowanie diety bogatoresztkowej może niekorzystnie wpływać na wchłanianie niektórych składników mineralnych, np. wapnia, żelaza i prowadzić do ich niedoboru w organizmie. Dlatego u dzieci na diecie bogatoresztkowej niejednokrotnie zaleca się zwiększenie podaży wapnia oraz żelaza
• w postępowaniu żywieniowym w zaparciach korzystne może być stosowanie żywności funkcjonalnej, czyli fermentowanych napojów mlecznych zawierających probiotyczne szczepy bakterii. Istotne jest także podawanie dziecku odpowiedniej ilości płynów (wody, niesłodzonych kompotów)
• normalizacja wypróżnień u dzieci z zaparciem jest bardzo ważna, ponieważ obserwacje wskazują na korelacje między nasileniem zaparcia w dzieciństwie, a ich występowaniem i nasileniem w późniejszych okresach życia

Alergia na pokarm

Alergia na pokarm jest definiowana jako powtarzalna, niepożądana reakcja kliniczna spowodowana specyficzną odpowiedzią immunologiczną organizmu na składnik/składniki danego pokarmu. Odpowiedź ta może być IgE-zależna, IgE-niezależna lub mieszana.

• niepożądane reakcje na pokarmy powstające bez udziału układu odpornościowego są nazywane niealergiczną nadwrażliwością na pokarmy (lub nietolerancją pokarmową). Przykładem takiej reakcji jest np. nietolerancja cukru mlecznego (laktozy) spowodowana niedoborem enzymu trawiącego cukier mleczny
• szacuje się, że alergia na pokarmy występuje u 5-8% dzieci i należy do częstszych chorób. Ponad 90% reakcji alergicznych u dzieci jest wywoływanych przez mleko krowie (1-5%), jajo kurze, soję, pszenicę, orzeszki ziemne, ryby i skorupiaki
• objawy alergii u dzieci mogą dotyczyć prawie każdego narządu. U dzieci w wieku przedszkolnym najczęściej są to objawy ze strony skóry (atopowe zapalenie), przewodu pokarmowego (wymioty, biegunka, wzdęcie brzucha), układu oddechowego (nawrotowe zakażenia) albo zahamowanie przyrostu masy ciała, a następnie wzrostu
• rzadziej występującą kliniczną manifestacją alergii, ale jedną z najgroźniejszych, jest uogólniona reakcja natychmiastowa, tzw. wstrząs anafilaktyczny
• objawy alergii na pokarmy mogą wystąpić bezpośrednio po ich spożyciu lub w ciągu kilku godzin do kilku tygodni od wprowadzenia nowego pokarmu.
• podstawę leczenia alergii na pokarmy stanowi tzw. dieta eliminacyjna polegająca na czasowym wyeliminowaniu z diety dziecka szkodliwego składnika pokarmowych z jednoczesnym wprowadzeniem na jego miejsce składnika zastępczego o równoważnych wartościach odżywczych
• postępowanie to ma na celu nabycie przez organizm dziecka tolerancji. W przypadku reakcji natychmiastowych, uogólnionych niejednokrotnie jest to trwała eliminacja danego składnika
• konieczność stosowania diet eliminacyjnych może prowadzić do niedoborów pokarmowych zależnych od rodzaju stosowanej u dziecka diety. Najczęściej są to niedobry wapnia, witaminy D oraz żelaza.



Piśmiennictwo:

1. Abi-Hanna A., Lake A.M.: Zaparcia i nietrzymanie kału u dzieci. Pediatr. Dypl., 1999; 3(2): 26-33
2. Camargo C.A. Jr, Ganmaa D., Frazier A.L. i wsp.: Randomized trial of vitamin D supplementation and risk of acute respiratory tract infection in Mongolia. Pediatrics, 2012; 130(3): e561-567
3 .Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka: żywienie zdrowego i chorego człowieka. Warszawa, WL PZWL, 2007
4. Charzewska J., Weker H.: Ogólnopolskie badanie nad zawartością wapnia i witaminy D w dietach dzieci w wieku 4 lat. Pediatr. Współcz. Gastroenterol. Hepatol. Żyw. Dziecka, 2006; 8: 107-109
5. Clayden G.S.: Management of chronic constipation. Arch. Dis. Child., 1992; 67: 340-348
6. Jarosz A.: Błonnik pokarmowy – jego rola i znaczenie. N. Med., 1996; 3(21): 28-31
7. Jończyk-Potoczna K., Ignyś I., Marian Krawczyński M.: Zaparcia u dzieci. N. Pediatr.,2003; 2: 133-138
8. Kaczmarski M., Wasilewska J., Jarocka-Cyrta E. i wsp..: Polish statement on food allergy in children and adolescents. Post. Dermatol. Alergol., 2011; 28 (5): 331-367
9. Kamm M.A.: Idiopathic constipation: any movement? Scand. J. Gastroenterol., 1992; 192 (supl.): 106-109
10. Koletzko S., Niggemann B., Arato A. i wsp.: Diagnostic approach and management of cow’s-milk protein allergy in infants and children: ESPGHAN GI Committee Practical Guidelines. JPGN, 2012; 55 (2).
11. Krawczyński M.: Ocena rozwoju dziecka w ambulatoryjnej praktyce pediatrycznej. Przew. Lek., 2001; 3: 57-63
12. Krawczyński M.: Propedeutyka pediatrii. Wyd. 2. Warszawa, WL PZWL, 2009
13. Kułaga Z.: Epidemiologia nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży w Polsce. Zakład Zdrowia Publicznego IPCZD
14. Leung A. i wsp.: Constipation in children. Am. Fam. Phys., 1996; 54: 611-618
15. Program Ministra Zdrowia na lata 2010-2012: monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej populacji polskiej w latach 2010-2012. Warszawa, czerwiec 2010 r.
16. Roma E. i wsp.: Diet and chronic constipation in children; the role of fiber. J. Pediatr. Gastrol. Nutr., 1999, 28: 169-174
17. Ryżko J.: Zaparcia stolca u dzieci. Klin. Pediatr., 1998; 6 (1): 23-26
18. Socha J. i wsp.: Leczenie dietetyczne zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego. Klin. Pediatr., 1998; 6 (1): 28:32
19. Solzi G., Di Lorenzo C.: Are constipated children different from constipated adults? Dig. Dis., 1999: 17: 308-315
20. Szostak-Węgierek D.: Podstawowe zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży. (www.pediatria.mp.pl)
21. Vitamin A supplementation to improve treatment outcomes among children diagnosed with respiratory infections WHO e-Library of Evidence for Nutrition Actions (eLENA) 2011 r.
22. Walker V.P., Modlin R.L.: The vitamin D connection to pediatric infections and immune function. Pediatr. Res., 2009; 65: 106R–113R
23. World Health Organization (2006): WHO Child Growth Standards, from birth to 5 years of age. (www.who.int/childgrowth/eu-growth.org)